حؤرمتلی رحيم بَی رئيس نيا!  

سیزین «پانتورکیزم» حاققیندا اولان یازینیزی اوخودوم و چوخ تعجوبلندیم. سیزی اوزاقدان-اوزاغا هله 10-جو سینیفده اوخودوغوم زامان تانیییردیم. چونکو او زامان ترجومه ائتدیگینیز «بابک»  رومانینی اوخوموشدوم و بو کیتاب منیم ناراحات و چیلغین گنج روحومو دریندن تاثیرلندیرمیشدی. کیتابَی بیتیردیکدن سونرا سیزه میننتدارلیق دویغوسو اویانمیشدی ایچیمده. البتته کی، باشقا ترجومه لرینیزی ده اوخموشدوم. سونرا من اورتا مکتبَی بیتیردیکدن سونرا حیاتین دیگر قاتلارینا گیردیم طبعیی اولاراق و ائله اولدو کی، سیزینله ده یاخیندان موناسیبتیمیز اولدو، هم تبریزده، هم ده باکیدا. 16 یاشیمدا سیزه یارانان اؤزل احتیرام دویغوسو هئچ واخت ایچیمدن سیلینمه دی. سیز بیزیم میلتیمیزین سایقی دویدوغو اینسانلاردان بیریسینیز. بونا هئچ شوبهه م یوخدور. آنجاق من ده دایما 16 یاشیمدا قالاسی دئییلدیم. تلاطوملو حیاتیم باشلادی. یوردوموزدان ائدیلدیک و اؤلکه دن-اؤلکه یه موهاجیرت حیاتیم باشلادی. بیلیرسینیز شرق اؤلکه لرینی ایستیبداد ائله وورموش کی، دوشونمکله ایجتیماعی سیتاتوسدان محروم اولماق عئینی آنلام داشیماقدادیر. من ده بیر چوخلاری کیمی سونو بللی اولمایان بو موهاجیرت حیاتینا باشلادیم. آنجاق چوخ ایستردیم کی، اؤز یوردومدا اولوم، اورادا وئریملی اولما ایمکانلارینی سیناییم، اولمادی. سؤیله مک ایسته دیکلریم بو دئییلدیر. سیزین بیر مقاله نیزی اوخودوغومو سؤیله دیم. پانتورکیزمین اورتایا چیخیشی و گلیشمه سی ایله باغلی. بو مقاله نیز اوزرینده دورماق ایسته ییرم.

مقاله نیزده حاکیم اولان عومومی باخیش اوکسفوردلارین و تاریخی، فارس میللییتچیلیگی نین ایدئولوژیسینه دؤنوشدورن کاوه بیاتلارین تاریخ آنلاییشلارینی دوغرولار یؤنده دیر. چونکو بیلیرسینیز  «پانتورکیزم» سؤزو ان آزیندان ایران موحیطینده « تورک میللی کیملیگی نین یوکسلیشی» آنلامیندا اولمامیشدیر. چونکو هله چوجوقلوقدان بیزلره بئله تلقین ائتمیشلر کی، «پانتورکیزم» یعنی باشقا میلتلری قتل ائدن تورک ایدئولوژیشی. دَییشیک یؤنتملرله بونو بیزلره تلقین ائتمیشلر، یئنه ده ائدیرلر. حتّی من هله چوخ گنج اولدوغومدا بو «پانتورکیزم» سؤزوندن چوخ قورخوردوم و تورکییه یه ده باشقا میلتلری قتل ائدن دؤولت کیمی باخیردیم. چونکو اوخودوغوم قایناقلار بئینیمه بونلاری دولدوروردو. حتّی یونان ادبییاتیندان ترجومه ائدیلن رومانلاری دا ائله ترجومه ائدیردیلر کی، اوراداکی تورک صورتی وحشی کیمی گؤستریلیردی. سونرا دا «پانتورکیزم» بو وحشیلرین گوجله نیب بشرییته دیوان توتماسی کیمی تلقین ائدیلیردی. بو اوزدن ده مذهبَی و ایدئولوژی دؤولتلرده قاوراملار اؤز کؤکلریندن آیریلیرلار، حؤرمتلی رئیس نیا. نئجه کی، سووئتلرده و ایران رئژیمینده قاوراملار سویسوزلاشمیشلار، جاهانشومول آنلاملارینی ایتیرمیشلر. بو اوزدن ده سیزین ده «تورک میللی اویانیشی» یئرینه «پانتورکیزم» ایفاده سینی ایشلتمه نیز چوخ یئرسیز گؤرونور، یا دا گئرچکدن ده فارسلارین اویدوردوقلاری بو ساختا تاریخ نظرییه لرینی قبول ائدیرسینیز. سیز بو مقاله نی یازمادان اؤنجه کئشکه تورکلوک شعورونون دوشونجه پلانینا داشینماسی ایله باغلی تاتاریستانلی آراشدیرماجی رافایل مئحمئددین´ین«تورکچولوگون دوغوشو و گلیشمه سورجی» کیتابینی اوخوسایدینیز. بونون بیر فایداسی اولا بیلیردی کی، آراشدیریلان مؤوضوعیا سادجه بیر زاوییه دن باخمازدینیز.  

حؤرمتلی رئیس نیا من فینلاندییادا یاشاییرام. گئرچکدن ده فینلاندییادا یاشاماغیم بیر چوخ بیلگیلری دیلچیلیک کونوسوندا منه آنلاتمیش اولدو. بیلیرسینیز کی، عؤمرو بویو بیر فینله راستلانمامیش بیر سورو دیلچیلر5-4  سؤز و یا قایدا بنزرلیگیندن یولا چیخاراق، تورک- فین دیللرینی بیر عاییله یه منسوب بیلمیشلر! پوستمودئرن دیلچیلیک بونو قبول ائتمز. فین دیلینی اؤیرندیگیم سوره ایچینده گؤردوم کی، اوزدن ایراق «عالیم» دیلچیلرین قروپلاشدیرمالاری تاریخی و رئال گئرچکلیکله باغلانتیلی دئییلدیر. فین دیلی ایله تورک دیلی نین هئچ بیر باغلانتیسی یوخدور. بیر تک ایلتیصاقی اولماق سببَی ایله بو دیللری بیر قروپا یئرلشدیرمک علمسیزلیکدن باشقا بیر شئی دئییلدیر. بو اؤرنگی اونا گؤره دئییرم کی، تاریخ مؤوضوعسوندا دا عئینی خطالارا یول وئرمیشلر. کیمین الینه فورصت دوشموشسه تاریخ حاققیندا کیتابلار یازمیشلار و سونرا دا بو کیتابلار باشقالاری نین ایستیفاده ائتدیگی قایناقلارا دؤنوشموشدور. سیز ده بو ساختا قایناقلاردان ایستیفاده ائتمیشسینیز. اؤرنه یین مقاله نیزده کی  قایناقلاردا هئچ بیر علمی اؤزللیک یوخدور. حتّی کاوه بیات، ع. رضا تاریخ مئتودولوژیسیی نین نه اولدوغونو بیلمزلر. من اونلارین هر بیری ایله  «تاریخ علمی»، «تاریخ فلسفه سی» حاققیندا ایسته دیکلری تئلئویزیون کانالیندا (گوناز ت و-ده ده اولا بیلر) علمی دارتیشمایا حاضیرام.  

حؤرمتلی رئیس نیا تاریخ علمی اوچ یؤنده آراشدیریلیر:  

-۱ نقلی تاريخ

اولایلارین اولوشدوغو زامانی و مکانی قلمه آلیر. نقلی تاریخده درینلیک اولماسا دا علمی و فلسفی یاناشماق اوچون اونون وئریلری لازیمدیر. ایران موحیطینده تاریخ هئچ بیر زامان نقلییاتین، روایتین اؤته سینه چیخا بیلمه میشدیر. چیخدیغیندا دا ایدئولوژییه دؤنوشموشدور. نقلی تاریخین وئریلرینی قبول ائتمه ین ایلک شخصییت بوخاری اولموشدور. بیلیرسینیز حضرت محمدین حدیثلرینی ایلک دفعه  بوخاری توپلادی. نقلی تاریخین وئریلرینی قبول ائتمه دیگی اوچون «ریجال-شخصییتشوناسلیق» علمینی گلیشدیردی. هر نقل ائدن شخصین اؤزل و ایجتیماعی حیاتینی آراشدیردی. هر شخصین یاشادیغی دؤنمده بؤیوک سیاسی، ایقتیصادی اولایلاری بیر-بیر آراشدیردی. بونون نتیجه سینده نقلی تاریخین نه قدر قوصورلو اولدوغونو ایفشا ائتدی و ایثبات ائتدی کی، حضرت محمدین آدینا سؤیله نن 600000 حدیثدن سادجه 3000 حدیث دوغرودور و قالانلاری تمامن ساختادیر. بوخاری نین ایلک دلیلی بو ایدی کی، هر سؤزه باش قوشمایان و بیر چوخ حاللاردا سوسماغی ترجیح ائدن پئیقمبر 600 مین حدیث سؤیله یه بیلمزدی. بو باخیشینی علمی یؤنتملرله ایثبات ائتدی. بوخاری نین بیر تورک اولماسی تورکلرین تاریخه نئجه یاناشمالاری ایله باغلی بلکه بیر ایپ اوجو وئره بیلر.  

-۲ علمی تاريخ

علمی تاریخین ایلک اؤرنگی بوخاری طرفیندن قویولدو و «صحیح» تدوین ائدیلدی. بوخاریدن سونرا نقلی تاریخده ایلیشیب قالمانی تنقید ائدن، نقلی تاریخین وئریلری نین یئترلی اولمایاجاغینی سؤیله ین بن خلدون اولموشدور. بن خلدون نقلی تاریخین اؤته سینده بیر ده «اقلی» ویا «علمی» تاریخین گلیشمه سینی ضروری حساب ائدر. بونون اوچون دیالئکتیک یؤنتم ده گلیشدیرر. اولایین اورتایا چیخیش سببینی و اولایین سورکلیلیگینی، نه قدر زامان داوام ائتدیگینی و نهایت نتیجه سینی بیر یئرده بیر بوتون اولاراق اینجله مک، سبب- نتیجه آراسینداکی موناسیبتلری تک- تک آنالیز ائدیب گئرچکلری بیلمه یؤنته مینی ایره لی سورر. بن خلدونو بیر چوخ بیلیم آداملاری ایفراطا واریب «اوممتسیز پئیقمبر» آدلاندیرارلار. گئرچکدن ده بن خلدونون اورتایا قویدوغو یؤنتمبیلیم داها سونرا مودئرن دونیانین تاریخ آنلاییشینا تاثیر گؤسترجکدی. تاریخ آراشدیرمالاریندا بو شکیلده بیر آراشدیرمانین گرکلیلیگینی بو گون ده حیسس ائدیریک. سیزین مقاله نیزده قطعیین بو مئتودا راست گلمک اولمور حؤرمتلی رئیس نیا بَی. سیز اونون– بونون سؤیله دیگی وئریلری بیر یئره توپلاییب و «پانتورکیست»لرین بیر میلیوندان آرتیق ائرمنی قتل ائتدیگینی دئییرسینیز. سانکی آدلارینی چکدیگینیز آداملار اؤزلری 1915- جی ایلده اؤلن ائرمنیلری بیر- بیر اؤزلری سایمیشلار. آنجاق کیچیک بیر سوال بوتون بو سؤیلنتیلری آلت-اوست ائده بیلیر: بو گون بؤلگه ده بوتون ائرمنیلرین نوفوسو 3 میلیوندور. تقریبن 100 ایل اؤنجه بیر میلیون ائرمنی اؤلدورولموشسه، او زامان یئر اوزونده ائرمنی یا اولمامالی ایدی، یا دا اؤزلرینه دؤولت قوراجاق درجه ده 3 میلیون ائرمنی اولمامالی ایدی. چونکو بو گون 3 میلیون اولان بیر میلت 100 ایل اؤنجه اولسا-اولسا بیر میلیون اولاردی. اگر بیر میلیوندان آرتیق ائرمنی اؤلدورولموشسه، او زامان بو اوچ میلیون ائرمنی هاردان چیخدی. او زامان آنادولودا نه قدر ائرمنی وارمیش؟ بو هاقدا سیزین، بیاتین و ع. رضانین بیلگیلری وارمی؟ یوخدور، بو هاقدا بیلگینیز یوخدور. سادجه اؤلدورولنلر حاققیندا بیلگینیز وار. چونکو ایران دؤولتی نین بؤلگه تاریخینه باخیشی یالنیز اؤلدورولن ائرمنیلرین میقداری ایله باغلی بیلگی اورتمیشدیر. اصلینده حؤرمتلی رئیس نیا بَی، بو مقاله سیزین دئییل. بورادا سیزین ائله بیر امگینیز کئچمه میشدیر. سیزین امگینیز سادجه اونون- بونون یالانلارینی بیر یئره ییغیب تبلیغ ائتمکدن عیبارت اولموشدور. من دئمک ایستمیرم بیرینجی دونیا ساواشیندا ائرمنی اؤلمه میشدیر. سؤز کونوسو ساواش ایسه، اورتادا آدام دا اؤله جک. آنجاق ایران-ایراق ساواشیندا خومئینی یئنی- یئتمه گنجلری دسته- دسته مینالارین اوستونه گؤندردی، صددام حتّی کیمیوی سیلاح دا کوللاندی، هم ده ساواش بیرینجی دونیا ساواشی کیمی دؤرد ایل دئییل، 8 ایل سوردو. آنجاق بو قدر وحشی ساواشدا بئله، بیر میلیون آدام اؤلمه میشدیر. نئجه اولور کی، 1915-1918-جی ایللر آراسیندا بیر میلیون ائرمنی قتل ائدیلیر؟ او زامان بو شکیلده دوشونمه لی ییک کی، بیرینجی دونیا ساواشی یالنیز تورک-ائرمنی آراسیندا اولموشدور. بونون آدینا دئییرلر «تاریخ علمی». چونکو تارسخ علمدیرسه سوآللارا جاواب وئزمه لیدیر. بیر تک سواللا اوچوب داغیلان تاریخ تئوریلری وار ایراندا، یعنی سیزین ایستیفاده ائتدیگینیز قایناقلاردا بو جرگه ده دیر. ایران موحیطینده ایلک دفعه تاریخ علمینی رسمی ایدئولوژینین دیشینا چیخاران ناصیر پورپیرار اولموشدور. بلکه پورپیرارین یازدیقلارینی قبول ائتمه یه بیلرسینیز، بو اؤنملی دئییل. چونکو قبول ائتمه سه نیز ده اونون ترسینی ایثباتلاماق اوچون باشقا وئریلرینیز یوخدور. اؤنملی اولان بودور کی، پورپیرار یئنی بیر بوجاقدان تاریخه باخیر. بوتون وئریلری شوبهه آلتینا آپارا بیلیر عاغلین و تاریخین محکمه سینده. شخصن بو آچیدان پورپیراری من بیر فئنومئن اولاراق قبول ائدیرم.  

-۳تاريخ فلسفه سی

تاریخ فلسفه سی تاریخین بوتون یاپیسینی اینجه لر. علمی تاریخین اورتایا قویدوغو تک- تک بیلگیلردن یولا چیخاراق  «تاریخ ندیر؟» سوالینا جاواب وئرمه یه چالیشار. بونون یانی سیرا ائوره لر (مرحله لر) آراسیندا دا هم بیر باغ قورماغا چالیشار، هم ده کئچیشلرین فیکری و سوسیولوژیک طرفلرینی اینجه لر. بو ساحه فلسفه نی ایلگیلندیردیگی اوچون عومومییتله ایران موحیطینده یوخدور و اولا دا بیلمز. چونکو فلسفه، تاریخی بیر اولوش سورجی و بیر آخیش اولاراق گؤرر. بو اوزدن ده دوشونجه ایله تاریخین ایلیشکیسی چوخ اؤنملیدیر. ایرانداکی وئریلرین فلسفه ایله ایلیشکیسی اولا بیلمز، ندن؟ چونکو فلسفه دوغرولار اساسیندا هم تاریخین یاپیسینی اینجه لر، هم ده دوشونجه نین میقیاسینی درینلشدیرر، بیلگی و فیکیر آرتیشینی ساغلار. ایراندا ایسه تاریخ ایدئولوژینین اسارتینده دیر. فلسفه اسارتی قبول ائتمز، اؤزگورلوک فلسفه نین ایلکین شرطیدیر. بو اوزدن ده ایران موحیطینده کی ساختا وئریلر هئچ بیر زامان فلسفه ساهه سینه گیره بیلمز. گیرسه، ایفشا اولونار، نئجه کی، ایفشا اولونور یاواش-یاواش.

کاوه بیاتین، ع. رضانین بوتون بو اویونبازلیقلاری «کیتابَی ددد قورقود»دان، یا دا حتّی «هئیدر بابایا سالام»دان گتیریلن پارچالارلا تاریخین چؤپلوگونه گئده بیلر. گئرچکدن ده بو دیلین بو تورپاقلاردا کؤکو اولماسایدی «دده قورقود» یا دا «هئیدر بابایا سالام» کیمی اثر یارانا بیلردیمی؟ تورکلردن داها اؤنجه بو تورپاقلاردا یاشایان میلت(لر) یعنی ائله محو اولدولار کی، دیللریندن هئچ بیر اثر-علامت قالمادی؟ نئجه اولور دونیانین او باشیندان چین دیلیندن «چای» سؤزو دیلیمیزه گیریر، آنجاق «یئرلی» میلتلرین دیلیندن بیر تک سؤز قالمیر بیزیم دیلیمیزده؟ تاریخی آراشدیرمالاردا دیلچیلیگین چوخ اؤنمی وار. چونکو هر بیر قاورامین میللی و سوسیال حیاتدا اؤز سرگوذشتی وار. کسروی، بیات، ع. رضا تاریخ و اونوموستیکا حاققیندا بلکه بیر تک کیتاب اوخومامیشلار. یعنی اونلارین یازدیقلاری بئله گؤستریر. اونوموستیکا مین ایللرین بیلگیسینی ایچرر. ماکرو و میکرو اونوموستیکا اولاراق ایکییه آیریلیر. بیز ماکرو اونوموستیکادان یولا چیخیریق.

اونوموستیکانین ۷ شاخه سی وار کی، بو ۷ عنصور بیر دیلین موستقیللیگینی گؤسترر: 

-۱آنتروپونيملر (اينسان آدلاری)

آنتروپونیملرین وئریلری بو تورپاقلاردان یئرلی میلتلرین آدلاری حاققیندا هئچ بیر بیلگی وئرمیر.

-۲ کوسمونيملر (گؤی جيسملری نين آدلاری)

بیزیم  «آی»، «اولدوز»، «اولکر»، «گونش»  دئدیگیمیز آدلارا یئرلیلرین نه دئدیکلری حاققیندا نه کسروی، نه ع. رضا بیلگی وئریر.

۳- ائتنونيملر (ائتنوس و طايفا آدلاری)

بو هاقدا دا آدینی چکدیگیم  «تاریخ چی»لر بیلگی وئرمیرلر. سانکی تورکلر گلدیکدن سونرا بوتون بو طایفالار غئیبه چکیلمیشلر.

۴- توپونيملر (يئر آدلاری)

بو چوخ اؤنملیدیر. چونکو گلمه لر عادتن مؤوجود اولان یئر آدلارینا تسلیم اولارلار. یئنه ده تورکلردن اؤنجه بو تورپاقلاردا یاشایان قؤوملرین توپونیملری هاقدا بیر بیلگی وئریلمیر.

۵- هيدرونيملر (چای، گؤل، دنيز، بولاق، آرخ آدلاری

 مثلن خزر دنیزی نین خزر تورکلری ایله باغلی اولدوغو بللیدیر. سون 80 ایلده کی  فارسلاشدیرمالار ایستیثنا اولماقلا بؤلگه نین بوتون دنیز، چای، دره، اوچوروم و داغ آدلاری تورکچه دیر.

 ۶- فيتونيملر (بيتکی آدلاری)

بیزیم تاریخی وارلیغیمیزی اینکار ائدنلر یازمیرلار کی، داها اؤنجه بو تورپاقلاردا یاشان قؤوم مثلن «تورپک»، «قازایاغی»، «شووَرَن»، «دیلقانادان»، «پیتراق»، «قیزیلگول»، «سیویرقویروغو»، «یئملیک»، «اَمه کؤمه جی»، «آرپا»، «بوغدا»، «چیرتدیق»، «سوغان»، «ساریمساق»،  «پوروق»،  «اَوَلیک»، «قانقال»، «کالدار»، قارپیز»، «بویمادَرَن»، «بولاق اوتو»، «یارپیز»، «گیلدیک»، «تَکه ساققالی» کیمی سؤزلره نه دئییرمیشلر.

۷- زئونيملر (هئيوان آدلاری(

بیلیرسینیز کی، «قویون،قوزو،املیک، توغلو، شیشک»، «آت،دای، دایچا»، «کئچی، تکه، دیًبیًر، چپیش»، «دووشان»، «تولکو»، «دله»،  «ایلان»،  « قارتال»، «قارغا»، «تولاخای، «سرچه»، «قارانقوش»، «ساریکؤینک» کیمی مینلرجه سؤزلرین هامیسی تورکچه دیر.  

گؤرورسونوزمو حؤرمتلی رئیس نیا بَی، هله درینلیگینه وارمادان جوزیی دیلچیلیک علمی آدلارینی چکدیگینیز او «تاریخچی»لرین بوتون وئریلرینی آلت-اوست ائدیر. ایندی دئیه جکسینیز کی، بونلارین سیزین یازدیغینیز مقاله ایله نه ایلگیسی وار، سیز سون اولایلار اوزَرینه اونلارین وئردیگی بیلگیلردن یارارلانمیسینیز. آنجاق ایلک اؤنجه اونلارین تاریخ علمینده غرضلی اولدوقلارینی ایفشا ائتمک زوروندایام. گؤره جکسینیز کی، ائله بو مقاله ده سیزین ایستیفاده ائتدیگینیز اونلارین وئردیگی وئریلریالاندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. قایناق اولاراق ایستیفاده ائتدیگینیز شخصلرین، بعضی تورک شخصییتلری حاققیندا وئردیکلری بیلگیلر غئیری-علمی و غرضلیدیر. اؤرنه یین ضیا گؤیالپ حاققیندا. ضیا گؤیالپ تورک کیملیگینی ایلک دفعه اولاراق سوسیولوژیک آنلامدا دَیرلندیرَن بیلیم آدامیدیر. گؤیالپ بو دَیرلندیرمه سینده دورکهایم مکتبیندن یارارلانمیشدیر. آتاتورک ده اونو دوشونجه سی نین آتاسی اولاراق دَیرلندیرر. ک. بیاتدان قایناق وئره رک گؤیالپین جومهورییت دؤنمینده گؤزآردی ائدیلدیگینی یازیرسینیز. آنجاق گؤیالپ جومهورییت دؤنمینده یالنیز بیر ایل یاشادی و بو دا دؤولتین یئنی قورولدوغو مرحله  ایدی. بو بیر ایل عرضینده ده دییاربکیر میلت وکیلی اولاراق مجلیسده بولوندو و علمی فعالیتلر گؤستردی. باشقا نه ائتمه لی ایدی کی؟ تام ترسینه جومهورییتین قوروجوسو آتاتورک، گؤیالپی چوخ یوکسک دَیرلندیرمیشدیر. بو اوزدن ده کاوه بیاتین یازدیغینا باخیلدیغیندا سانکی گؤیالپ جومهورییتدن سونرا ان آز ۱۰ ایل یاشامیش ایمیش! ۱۹۲۴-جو ایلده، یعنی گؤیالپین اؤلدویو ایلده هله دؤولتین قوروم و قورولوشلاری تام اولاراق یئربه یئر اولمامیشدی. بو بیر ایل مودتینده ده گؤیالپین آتاتورک طرفیندن کیچیک دوشورلمه سی ایله باغلی هئچ بیر قایناق یوخدور. او زامان کاوه بیات بونو هاردان چیخاریر و سیز ندن بونو قایناق اولاراق قبول ائدیرسینیز؟

– ۱۹جو عصرده روسییا ایستیلاسیندا یاشایان تورکلرین عوثمانلییا گوونمه لری بیر اوردویا احتییاجلاری نین اولماسیندان ایدی. قاجارلاردا دا جوزیی بیر میللی حئیثییت اولسایدی او سئمپاتی قاجار دؤولتینه ده یؤنله بیلردی. چونکو روسییا کیمی ازیب داغیدان بیر ایمپئراتورلوغون الیندن قورتارماق یالنیز آیدینلانما و کیتابلارلا اولموردو، ساواشان اوردو دا لازیم ایدی و بو اوردو آنادولودا ایدی. اولایلارین آرخاسینداکی ضرورتی و احتییاجی آنالیز ائتمه دن مینوریسکی، بیات، ع. رضا ایله علمی تحلیل یاپیلماز. او زامان میللی اویانیش و آیدینلانما بو شکیلده اؤرگوتلنمه نی ایجاب ائدیردی. روسییا ایمپئراتورلوغوندا پان سلاویانیزمه قارشی مئیدانا چیخان «پانتورکیزم» دئییلدی. دیره نیش و آیدینلانما حرکتی ایدی. قاسپیراللی ده بیر آیدینلاتیجی ایدی. هر بیر قاورامین داشیدیغی یوکلر وار. قاسپیراللینی آیدینلاتیجی دئییل،  «پانتورکیست»  گؤردویوموزده او زامان ایکیلی ستاندارد یارانیر.  «آلمانیانی یالنیز ازیجی گوج بیرلشدیرجکدیر و تاریخ او شخصییتی یئتیشدیرمه لیدیر.» – سؤیله ین هئگئله کیمسه «پان آلمانیست» دئمز، اونو فیلوسوف اولاراق گؤررلر. آنجاق بوتونو ایله محوه محکوم اولموش، چاره سیز بیر میلتین کیچیک دیره نیش و آیدینلاما حرکتینی پانتورکیزم اولاراق گؤررلر. بونون پانتورکیزمله نه علاقه سی وار؟ بیلیرسینیز روسییا چار ایمپئراتورلوغونون تاتارلارا قارشی باشلاتدیغی یوخ ائتمه عملییاتینی ستالین تام اولاراق حیاتا کئچیردی و کیریم تورکلرینی بوتونو ایله یودرلاریندان ائتدی. ایشین ایلگینج یانی بودور کی، سووئت جهننمی داغیلیب کیریملار یوردلارینا دؤنمک ایسته دیکلرینده اونلارین بو حرکتلری ده «پانتورکیزم» قاورامی ایله تانیملاندی! او زامان بئله بیر سورو اورتایا چیخیر؟  «وطن سئوگیسی»، «دیل سئوگیسی»، «اینسان سئوگیسی» بوتون بو قاوراملارین کوللانیم یئری هارا اولمالیدیر؟ آذربایجانین قاراباغ یولوندا ساواشماسی «پانتورکیست»چیلیکدیرمی؟ بو اوزدن ده کاوه بیاتین «تاتارلار روسلارا قارشی پانتورکیسم بایراغینی قالدیرمیشدیر.» – سؤیله مه سی منطیقن و تاریخی گئرچکلیکلر پلانیندا یالاندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. تاتارلارداکی حرکت آیدینلانما، میللی کیملیگی درک ائتمه و دیره نیش اولاراق مئیدانا چیخمیشدی. بیر یاندا دونیانین سوپئر دؤولتی اولان روسییانین ازیجی گوجو «پان سلاویانیزم» اولاراق گؤرولور، دیگر یاندان دا ازیلمکده اولان کیریملارین بیر آیدینی نین چابالاری عئینی قاوراملا تانیملانیر. بئله شئی اولورمو؟

ندنسه آوروپادا میلتلرین اویانیشی و میللی دؤولت قورمالاری  «پان» سؤزو ایله تانیملانمیر. مثلن فین میلتی اؤ کئچمیشلرینده کی میللی موباریزه نی «اویانیش»، «آیدینلانما» قاوراملاری ایله تانیملارلار. هله «پان» قاورامی نین ایرانداکی آنلامی نین آوروپاداکیندان فرقلی اولدوغو دا وار. ایرانداکی  «پانتورکیسم» ایفاده سی نین آرخاسیندا بیر میلیوندان آرتیق ائرمنی اؤلدورن بیر آنلاییشی دا یاتیرمیشلار. قاسپیرالی نین نریمانووا و نجف بَی وزیرووا یازدیغی مکتوبلارین هئچ بیریسینده پانچیلیقدان اثر-علامت یوخدور. زاتن نریمانوو اؤزو ده پانتورکیسمه قارشی ایدی. قاسپیراللی یازیردی کی، شرقین آیدینلانماسیندا آخوندووون یولونو توتمالیییق و اونون کیمی یازمالیییق، آنجاق هئچ بیریمیز اونون کیمی یازا بیلمیریک. بونون  « پان»چیلیقلا نه علاقه سی وار؟ او زامان دیلیمیزده وار اولان بو  «آیدینلانما» سؤزونو نه زامان ایستیفاده ائده جه  ییک؟ جهالتله موباریزه نین پانچیلیقلا نه علاقه سی وار؟

کیملیک قونوسو فلسفی بیر قونودور. بونون پانچیلیقلا بیر علاقه سی یوخدور. هر بیر اینسانین بیر کیملییه احتییاجی وار. گؤروروک کی، آوروپادا آیدینلانما سورجی باشلادیغیندا کیملیک مسئله سی ده بیر سورون کیمی مئیدانا چیخیر. کانت کیمی بیر فیلوسوفدا بئله، کیملیک مسئله سی وار. آنجاق کانتی پان آلمانیست تانیمازلار. کانت ائورنسَل تاریخ اوچون «دؤولتلر بیرلیگی» یارانمالیدیر. کانت اولایا داها گئنیش بوجاقدان باخیردی.  «دؤولتلر بیرلیگی»  نه دئمکدیر؟ یعنی هر بیر میلتین اؤز دؤولتی اولمالی و سونرا میلتی تمثیل ائدن سیاسی اوتوریته لر بیرلیک قراری آلمالیدیرلار. بوگونکو آوروپا بیرلیگی دوشونجه سی اؤنجه فلسفه ده یاراندی و کیمسه ده بو فیلوسوفلاری «پان»چیلیقلا سوچلامادی. آنجاق تورکلر ده آیدینلانیب اورتاق تورک دؤولتلر بیرلیگی یاراتماق ایسته سه لر، عئینی قاوراملاردان، ائستئتیک درینلیگی اولان قاوراملاردان ایستیفاده ائدیلمه مه لی ایمیش!

پانچیلیق بیر باشقاسینی اؤزونه بنزتمک ایستر. مثلن پان سلاویانیزم هم تزار، هم ده سووئت زامانیندا دیگر میلتلری یوخ ائدیب روسلاشدیرماق ایسته ییردی. ائله جه ده پان ایرانیزم (پانفارسیزم) فارس اولمایانلاری دا فارسلاشدیرماق ایسته ییر. آنجاق سیزین ده ایصرارلا یازدیغینیز « پانتورکیزم»  تورک اولمایانلارلا بیر ایشی یوخدور، تورک اولانلارین آیدینلانیب، کیملیکلرینی درک ائتمک ایسته میشسه، او زامان بونو پانفارسیزم و پانسلاویانیزم قاوراملارینا ائشیت اولان قاوراملارلا تحلیل ائتمه مه لی ییک. فرقلی قاوراملار گلیشدیرمک لازیمدیر. بونو ایسماییل قاسپیراللی بو شکیلده فورمولیزه ائتمیشدیر:  «دیلده بیرلیک، فیکیرده بیرلیک، ایشده بیرلیک.»  بونون دا پانتورکیزمله هئچ بیر علاقه سی یوخدور. چونکو دیللری تورکچه اولانلارا دئییر کی، اورتاق بیر یازی دیلی گلیشدیرمه لیسینیز و هاقلیدیر. ایرانین نیشابورلو ساوادسیز بیر فارس کندلیسی ایله ایصفاهانلی ساوادیسز بیر فارس کندلیسی بیر- بیری نین لهجه لرینی آنلامازلار. من اؤزوم عسگرلیک حیاتیمدا بونا تانیق اولدوم. اونلار اورتاق ادبی و یازی دیلینده آنلاشیرلار. ایران موحیطی نین ایچینده اولان فارس لهجه لری آراسینداکی فرق اؤزبکچه ایله آذربایجان آغزی آراسینداکی فرقدن داها چوخدور. ایرانداکی بو عملین آدینا سیز نه دئییرسینیز؟ ندن تورکلرین اورتاق آنلاشما و یازی دیلی گلیشدیرمه لری بو قدر قورخولو گؤرونور. بونو کسینلیکله  «پان» قاورامی ایله تانیملاماماق گره کیر. بو بیر وار اولوش چابالاریدیر. بیاتین یوسیف آکچورا حاققیندا وئردیگی یاریم- یامالاق بیلگیلردنسه آکچورانین اؤزونو اوخوماق و اورادان یولا چیخاراق یوزماق داها دوغرو و منطیقلی اولار. آکچورا  «اوچ طرز سییاست» اثرینده ده آچیقجا آنلادیر کی، آیدینلانما اؤز ائوره لرینده تورک میللی کیملیگینی اورتایا قویموشدور. یعنی ایسلامچیلیق، عوثمانلیچیلیق آرتیق تاریخه گؤمولموش، ایچ ائنئرژیلری بیتمیشدیر و تاریخین یئنی بیر گتیریسی وار، او دا تورکلرین اؤز کیملیکلری یولوندا آیدینلانمالاری. آکچورانین یازدیقلاریندان بئله آنلاشیلیر کی، تورکچولوگو تورکلر اؤزلری مئیدانا چیخارمادی. تورکلر داها اؤنجه دن اولدوغو کیمی عوثمانلی تبعه سی اولاراق یاشاماق ایسته ییردیلر. لاکین موسلمان اولمایانلار میللی دؤولت قوردولار و بو دفعه  عوثمانلی تبعه چیلیگی نین آنلامی قالمادی. بو اوزدن ده بلکه موسلمانلار بیر تک اینانج اطرافیندا یاشاسینلار گؤروشو دوغدو. بو دفعه  ده موسلمانلار فیتنه چیخاردیلار و حوسئین جاویدین «ایبلیس»  اثرینده ایضاح ائتدیگی کیمی اورتادا بیر تک گئرچک قالدی: تورک کیملیگی. بو اوزدن ده تورکلر تورکچولوک ائتمه دیلر، تاریخی اولایلارین آخیشی تورکلره ده تورکچولوک ائتدیردی. زاتن تورکلرین یازیب-اوخومالاری یوخ ایدی. «تورکچولوک»  سؤزونون فارسجا قارشیلیغی «پانتورکیزم»  دئییل. بو ایکی قاورامی عئینی گؤرمک تاریخی آچیدان و ایراندا مؤوجود اولان شرطلر آچیسیندان دوغرو دئییلدیر. چونکو «پان»چیلیقدا بیرینجی آیدینلانما مسئله سی چوخ ضعیفدیر، یا دا هئچ یوخدور، ایکینجیسی ده داها اؤنجه آنلاتدیغیم کیمی « پان»چیلیق باشقا میلتلری اؤزونه بنزتمه فعالیتلری کیمی بیر تاریخی کئچمیشه صاحیبدیر. بو اوزدن ده ایرانداکی تورکلرین اویانیشینی «پان» سؤزو ایله اؤزدئشلشدیرمک اولماز.  

تورکلرین گونئی آذربایجانی اؤز تورپاقلارینا قاتمالاری اوزرینده دورور سیزین وئردیگینیز وئریلر. آنجاق عئینی ایللرده کسروی نین «اون سککیز ایللیک آذربایجان تاریخی» کیتابیندا یازدیغی کیمی تورک اوردوسونون ائرمنیلرین اورمودا، سالماسدا تؤرتدیکلری سویقیریم هاقدا بیر تک جومله یازیلمیر. ایکی اولای عئینی دؤنمده باش وئریرسه، ندن بیری دئییلیر، دیگری اؤرت باسدیر ائدیلیر.؟

حؤرمتلی رئیس نیا او زامان تورک اوردوسو گونئی آذربایجانا گیرمه سه  ایدی، بو گون اورمییه ده، سالماسدا بیر تک تورک دیری قالمایا بیلردی. تورک اوردوسو سادجه گونئی آذربایجانی دئییل، قوزئی آذربایجانی دا ائرمنیلرین ظولموندن قورتامیشدی. بو باخیمدان میلت اولاراق بوینوموزدا تورک اوردوسونون حاققی واردیر. آنجاق ایقتیداری، سرمایه نی، دؤولت بودجه سینی اله کئچیرمیش اولان فارسلار بوتون تاریخی ساختالاشدیریرلار و سیز ده نه یازیق کی، تانینمیش بیر آذربایجان ضیالیسی اولاراق شووینیزمین ساختا تاریخ ایدئولوژیسینین رئکلامچیسی اولموشسونوز. سیز بیاتلارا، ع. رضالارا، تورج اتابکی  کیمی ذهنن و حیسسن شووینیزمین قوللوغوندا دوران «تاریخچی»لره گوونمک یئرینه داها یاخشی اولاردی مَممَد سعید اوردوبادی نین  « قانلی سنه لر» کیتابینی اوخویوب، اوردان دا بیر نئچه جومله قایناق گؤسترَیدینیز. آنجاق بونو دا آنلاماق لازیمدیر کی، چوخ گوجلو و ائنئرژیلی بیر نسل یئتیشیر آذربایجاندا و بوتون ایراندا یاشایان تورکلر ایچینده. بو نسلین علمی سوییه سی خولیالاری بوتونو ایله کؤکوندن قوپاریب و تاریخی اؤز محورینده اوتورتماغا قرارلیدیر. تاریخ بیر تک اؤرنک گؤستره بیلمز کی، تورک اوردوسو واردیغی یئرلرده میلتلرین دیلینی و کیملیگینی یاساقلامیش اولسون. بو گون گونئی آذربایجاندا و ایران گئنَلینده تورک میللی کیملیگی نین یوکسلیشینه تانیق اولوروق. بو اوزدن ده بو شعورلو یوکسلیش نتیجه سینده بیز اؤز دیلیمیزی دانیشان جوغرافییالارلا بیر شکیلده معنوی تماسسا گیرمک ایسته میشیک. بونون آدی دا تورانچیلیق فیلان دئییلدیر. زاتن رسولزاده ده تورک بیرلیگینی فیزیکی مسافه اولاراق گؤرمور، معنوی و فیکری مسافه اولاراق گؤروردو. بیزیم تاریخی و اینسانی گؤرویمیز بو فیکیر و معنوییات مسافَسینی آزالتماقدیر. تکرار ائدیرم کی، بو سورجی  « پان»  قاورامی ایله تانیملاماق یانلیشدیر.  

بیاتین وئردیگی بو بیلگییه گووه نیرسینیز کی،  «پانتورکیستلرین ایلک هدفی عوثمانلیدا تورکلری حاکیم قیلماق و سونرا آزینلیقلاری تورکلشدیرمک اولموش و بو سورجده ده بیر میلیوندان آرتیق ائرمنی اؤلدورولموشدور.»  سیزجه عوثمانلی دؤولتینه تورکلردن باشقا آیری بیر قؤوممو واریث اولمالی ایدی؟ عوثمانلی بیتنه قدر ایسلامچی کیملیک دؤولتین یاپیسیندان هئچ آیریلمامیشدیر. بو کیملیک ایچینده ایسه تورکلر هر زامان ایکینجی درجه لی اینسان ساییلمیشدیر. آتاتورک ۱۹۲۱- جی ایل تورک اوجاقلاری نین توپلانتیسینداکی قونوشماسیندا  «دؤولتین قوروجوسو اولان بیز تورکلر، « نجیب میلت» آدی آلتیندا عربلره و  «صادیق میلت» آدی آلتیندا ائرمنیلره قول ائدیلدیک.»- دئییر.  نئجه اولدو دا عوثمانلی دؤولتی نین گووَندیگی ائرمنیلری دوروب– دوردوقلاری یئرده تورکلر بیردن بیره قتل ائتمه یه باشلامیشلار؟ بورادا ائرمنیلرین عوثمانلی دؤولتی نین گووَنیندن سوایستیفاده ائتمه سی اولمامیشمی سیزجه؟ گئدین عوثمانلی تاریخینی دیقتله اوخویون. گؤره جکسینیز کی، عوثمانلی دؤولتی نین خاریجی اؤلکه لرده کی  سفیرلری نین چوخو ائرمنی اولموش و حتّی اوردونون دا ان اوست دوزئیینده ائرمنیلره گووه نیلمیشدیر.  

سایین رحیم بَی رئیس نیا، بیلیرسینیز کی، بیر سویقیریم اولمادان اؤنجه اونون ایدئولوژیسی اولوشمالیدیر. مثلن یهودی سویقیریمی گئرچکلشمه دن اؤنجه آوروپادا آنتی یئهودیچیلیک یوز ایللر بویونجا بیر ایدئولوژییه دؤنوشموشدور و حتّی کارل مارکسین دا «یهود پروبلئمی»  آدیندا بیر مقاله سی واردیر. نازیلر سویقیریمی گئرچکلشدیرمه دن اؤنجه آنتی یهودیچیلیک اوتوروشموش بیر ایدئولوژییه دؤنوشموشدو. یا دا ائرمنیلر خوجالی سویقیریمینی گئرچکلشدیرمه دن اؤنجه 100 ایلدن آرتیق ایدی بیر تورک دوشمنلیگی ایدئولوژیسی گلیشدیرمیشدیلر. خوجالی فاجیعه میز ائرمنیلرین 100 ایللیک تورک دوشمنلیگی نین نتیجه سی ایدی. هم کاوه بیات هم ده سیز یاخشی بیلیرسینیز کی، سویقیریمی گئرچکلشدیرمه دن اؤنجه اونون ایدئولوژیسینی دویغولاردا، دوشونجه لرده اورتایا قویماق لازیمدیر. بو اوزدن ده تورکلرین اؤز طبعیی کیملیکلرینی درک ائتمه فعالیتلرینی ائرمنی سویقیریمی تؤره دن بیر ایدئولوژی کیمی آنلادیرسینیز. سیزین ده وئردیگینیز بیلگیلره گؤره  « پانتورکیزم»، یعنی بیر میلیوندان آرتیق ائرمنی اؤلدورن بیر ایدئولوژی!

حؤرمتلی رحیم بَی رئیس نیا، عوثمانلی تاریخی اوزرینه هم یابانجیلارین، هم ده تورکییه لیلرین یازدیقلاری بیر سورو سوسیولوژی آراشدیرمالار وار. بیلمیش اولمالیسینیز کی، گونوموزده ان ایلگی چکیجی بیلیم ساهه سی تاریخ سوسیولوژیسیدیر. لوطفا بو هاقدا اورهان تورکدوغانین اثرلرینی الده ائدیب اوخویون.  

سایین رئیس نیا، عوثمانلی دؤولتی نین قورولوشوندا اوچ مرحله یه تانیق اولوروق: 1. ارتوغرول بَی طرفیندن آلتیاپیسی حاضیرلانان، عوثمان بَی طرفیندن تاماملانان و تورک کیملیگی اساسیندا قورولان عوثمانلی دؤولتی. 2. دؤولت بؤیویوب بوتون ایسلام اؤلکه لرینی ایچینه آلدیقدان سونرا اومتچی کیملیک اورتایا چیخدی. 3. موسلمان اولمایان اؤلکه لری ده ایچینه آلان عوثمانلی دؤولتی تبعه چیلیک کیملیگینی قبول ائتدی، یعنی عوثمانلی دؤولتینده یاشایان دینلریندن آسیلی اولمایاراق بوتون میلتلر و دینلر.  

نه یازیق کی، بیزیم یازقیمیز هر زامان بئله اولموشدور. یعنی دؤولتی هر زامان بیر میللی کیملیک اوزرینده قوروب داها سونرا باشقالارینا قاپدیرمیشیق. سلجوق دؤولتی بو یازقینی یاشادی. حتّی قاجارلار دا بو طالعی یاشادی. قاجارلارین واریثی فارسلار اولدو. بونلار تاریخ سوسیولوژیسیدیر. کاوه بیاتلار بونلاری آنلامازلار حؤرمتلی رئیس نیا. بو یازینیزدا بیاتدان گتیردیگینیز قایناق دولاییسی ایله ائرمنیلرین سویقیریما اوغرادیقلارینی دستکله میش اولورسونوز. آنجاق الینیزده هئچ بیر بلگه یوخدور، سادجه فارسلارین تورک دوشمنلیگی اساسیندا اولوشدوردوقلاری ناغیللار وار. هئچ اولماسا بئرناد لئویسی ده بو «سویقیریم» مسئله سی ایله باغلی اوخوسایدینیز پیس اولمازدی. یعنی سیزین بو مقاله نیز فارس عیرقچیلری نین آچدیقلاری پنجره دن دونیایا باخیشینیزی گؤسترمکده دیر.

ذکی ولیدی توقانی کیمدیر؟ توقان ۱۹۱۸- جی ایلده باشقوردیستان تورک جومهورییتی نین دؤولت باشقانیدیر. تجاووزکار لئنین باشقوردیستانی ایشغال ائدیر و بوتون باشقورد میللی اینسانلاری اؤلدورولورلر. توقان ایسه، اؤنجه تورکیستاندا تورک خالقلاری نین بیرلیگی یولوندا تاریخده ایلک دفعه  سیلاهلی ساواشا باشلایان انور پاشایا قاتیلیر. دئوریلمیش دؤولتینی یئنیدن الده ائتمک اوچون. سونرا دا انور پاشا شهید اولدوقدان سونرا خوراساندا علمی آراشدیرمالارلا مشغول اولور، ابورئیهان بیرونی نین کیتابلارینی اوخویور و سونوندا تورکییه ده تورک تاریخی کیملیگی مؤوضوعسوندا علمی آراشدیرمالارینا داوام ائدیر. وطنی ایشغال ائدیلمیش، دؤولتی الدن گئتمیش بیر اینسانی سیزلر نئجه آدام اؤلدورن « پانتورکیزم» ایدئولوژیسینین منسوبو کیمی گؤره بیلیرسینیز؟

قوزئی آذربایجانین میللی اسارتدن قورتولوشو یولونداکی موباریزه نی آشاغیلاماق اوچون کاوه بیاتلار سادجه «چاغداش توران پارتییاسی»نی گؤرورلر و بونو پانتورکیزمین یئنی دالغاسی اولاراق تهلوکه قایناغی کیمی گؤستریرلر. ۷۰ ایل روس ظولمو آلتیندا اینله ین، پئترولو سؤمورولن، ضیالیلاری، حوسئین جاویدلری اؤلدورولن آذربایجان خالقی البتته کی، روسلارین یاراتدیغی آشاغیلیق کومپلئکسیندن قورتولماق اوچون ماحمود کاشقارلییه، کوتاتقو بیلییه، نوایی یه و سیاسی پلاندا ایسه اورتاق تورک دؤولتچیلیک تاریخینه آرخالانماق زوروندا ایدی. باشقا بیر یولمو وار ایدی؟ آدلارینی چکدیگینیز پارتییالارین باکیدا ائله اؤنملی طرفدارلاری دا یوخدور، حتّی میللی مجلیسده بیر تک میلت وکیللری یوخدور. آنجاق کاوه بیاتی ناراحات ائدن باکیداکی کیچیک پارتییالار دئییل. گونئی آذربایجاندا یوکسلن تورکلوک شعورودور. بو وسیله ایله هر یئرده بالاجا بیر حادیثه  وارسا اونا دایانیب و تورک کیملیگی نین یوکسلیشینی کاتاستروفیک دوروم کیمی آنلاتماق ایسته ییرلر. سیزین بو آرادا رئکلامچی اولماغینیز آنلاشیلیر دئییلدیر.  

تورکییه ایله تورک جومهورییتلری نین موناسیبتلرینی ده یالنیز «پانتورکیزم» قاپسامیندا دَیرلندیرمیشسینیز. تورکییه بو اؤلکه لرده سفیرلیک آچمامالیدیرمی؟ هانسی تورک جومهورییتی تورکییه نین یارارینا بو گونه قدر اؤز منافعییندن واز کئچمیشدیر؟ فارس تاریخچیلرینی ناراحات ائدن ندیر بو اورتالیقدا؟

من ناراحاتچیلیغا سبب اولان عامیلی آنلاتماق ایسته ییرم. تاریخین بیر معناسی وار. ائنینده-سونوندا او معنایا قوووشمالیدیر. بو بؤلگه ده یاشایان چوغونلوق تورک میلتینه مخصوصدور. آوراسییانین دا دیلی تورک دیلی اولمالیدیر. بو شکیلده ده اولور. بیلیرسینیز کی، بو گون حتّی فارسلار بئله تورکییه کاناللارینا باخیرلار. تورکییه تورکچه سی آوراسییانین اورتاق دیلی حالینا گلیر. چیندن توتموش آدریاتیک دنیزینه قدر تورک کاناللاری سئیر ائدیلیر. مودئرن تئکنولوژی تاریخین اؤز آنلامینا قوووشماسی اوچون هر شرایطی یاراتمیشدیر. بونا تاریخی ضرورت ده دئیه بیلریک. ندیر تاریخی ضرورت؟ یعنی میلتلرین ایقتیصادی، ماددی، مدنی، فیکری سوییه لری ائله بیر مرحله یه گلیر کی، اورتاق بیر احتییاج مئیدانا چیخیر. اورتایا چیخان بو اورتاق احتییاجا تاریخی ضرورت دئییلیر. بو گون ده تورکلرین بیر- بیرینه یاخینلاشمالاری تاریخی بیر ضرورتدیر. چونکو بونون باشاریلی بیر اؤرنه  یینی تاریخ آوروپا بیرلیگی تیمثالیندا گؤسترمیشدیر. فارس عیرقچی  «تاریخچی»لرینی ده ناراحات ائدن بودور، حؤرمتلی رحیم بَی رئیس نیا و بو ناراحاتچیلیقلاری بوتون آراشدیرمالارینا و دیرلندیرمه لرینه کاتاستروفیک شکیلده یانسیییر. 

باشدان-آیاغا تاریخی یانلیش یوزماقدادیر فارس عیرقچی تاریخچیلر. عطایی نین دئدیگی کیمی تورک دؤولتلری تورکییه نین تشویقی ایله لاتین الیفباسینا کئچمه میشدیر. قارباچوو ایشباشینا گلدیکدن سونرا الیفبا مسئله سی ده بو اؤلکه لرین آیدینلاری طرفیندن دارتیشیلماغا باشلامیشدیر. او زامان کی، حتّی تورکییه سووئتلرین داغیلاجاغینا اینانمیردی. گویا تورکییه نین تشویقی اولماسایدی تورک جومهورییتلری عرب الیفباسینامی کئچه جکدیلر؟ تاریخی بو قدر ساپدیرماقمی اولور؟! 

حؤرمتلی رحیم بَی رئیس نیا یازیمی بوردا بیتیریرم و سیزین فارس عیرقچی  «تاریخچی»لری نین میکروفونونا دؤنوشمنیزدن دولایی چوخ اوزگون اولدوغومو بیلدیرمک ایسته ییرم.  

حؤرمتلریمله: گونتای گنجالپ

قایناق: سؤزومو بیلاگی