وقتی کینز خود را قرنطینه کرده بود و از انتشار کتاب مستطاب «نتایج اقتصادی صلح» پول خوبی درآورده بود، در بازار بورس سرمایه‌گذاری کرد. اقتصاد بعد از جنگ جهانی اول شکوفا شده بود و بازار بورس بطور ممتد صعود می‌کرد و همه در نهایت خوشبینی می‌گفتند این رشد تا ابد ادامه خواهد یافت.

کینز هم به تئوری احتمالات علاقه‌مند شده بود و در دفترچه خود مرتب عدد می‌نوشت و ضرب‌وتقسیم می‌کرد. تا این که یک دفعه بازار بورس سقوط کرد. کینز سرمایه‌اش را باخت.

اما در همین زمان یک نفر بود که سقوط بازار بورس را بطور شگفت‌انگیزی پیش‌بینی کرده بود. فردریک هایک اقتصاددان اتریشی برخلاف همه خوشبینی‌های کاذب، گفته بود رشد بازار بورس یک حباب است و در چند ماه آینده این حباب خواهد ترکید. دلیل آن را هم دخالت‌های فدرال رزرو ـ بانک تازه تاسیس مرکزی آمریکا – در اقتصاد دانسته بود.

هایک: «وضعیت اضطراری همیشه زمینه‌ای بوده تا حریم آزادی فردی تخریب شود.»

خب شما باشید، حرف کدام یک را گوش می‌دهید؟ هایک، که پیش‌بینی‌اش برخلاف انتظار همگان درست درآمده بود یا کینز، که مغفول شده بود و خود مال‌باخته محسوب می‌شد؟

***

جالب است بدانید که تمام اقتصاد غرب ـ چه در آمریکا و چه در اروپا ـ بر پایه کشمکش میان این دو اقتصاددان و متفکر بزرگ شکل گرفته است. هر وقت صحبت از بازار آزاد و عدم دخالت دولت است، هایک سر برمی‌آورد و هر وقت صحبت از نیاز به دخالت دولت است، کینز به میدان می‌آید.

این که در اروپا سیاست‌مداران و احزاب خود را سوسیال‌ دموکرات می‌نامند، دست کم از منظر اقتصاد بیشتر یک عنوان بی‌معنا است. چیزی به نام اقتصاد نئولیبرال یا اقتصاد سوسیال دموکرات در کار نیست. این‌ کلمات بیشتر کاربرد عامیانه دارند. اقتصاد غرب یا هایکی است یا کینزی، و یا ملغمه‌ای از هر دو. کینز هم یک سوسیالیست نبود. هم هایک و هم کینز متفکران لیبرال محسوب می‌شوند.

هایک می‌گفت برای این که بدانیم چرا اقتصاد سقوط می‌کند، باید برگردیم عقب و علت آن را جستجو کنیم. همیشه خواهیم دید که دولت مقصر است و با دخالت در بازار آزاد، اجازه نداده اقتصاد به راه طبیعی خود برود و خود را ترمیم و تصحیح کند. در بحران اقتصادی ۱۹۳۰ و همین‌طور ۲۰۰۸ هم می‌بینیم که دولت با پایین نگاه داشتن نرخ بهره و افزایش وام‌های بی‌پشتوانه در نتیجه آن، باعث حباب در بازار شد.

کینز که مشهور بود به این که از اشتباهاتش درس می‌گیرد، در واکنش به سقوط اقتصاد به راهی دقیقا معکوس هایک رفت. او معتقد بود دخالت‌های اشتباه دولت ما را نباید به این نتیجه برساند که اقتصاد نیازی به دخالت دولت ندارد. اقتصاد همیشه نیازمند دخالت‌های سنجیده و درست دولت است.

هایک از سوی دیگر در دوران ریگان و تاچر به سلبریتی و قهرمان «بازار آزاد» تبدیل شد. ریگان با او تلفنی صحبت می‌کرد و رهنمود می‌گرفت. در چند سال اخیر نیز، ناسیونالیست‌های راست‌گرای آمریکایی بعد از عبور این کشور از بحران ۲۰۰۸، به ویژه در دوران کارزارهای انتخاباتی دونالد ترامپ، دوباره کتاب مستطاب و مشهور هایک، «مسیر رعیت‌پروری»، را چونان مفاتیح جنان بدست گرفتند و تبلیغ کردند. این کتاب تاثیرگذار کلاسیک پس از سال‌ها در آمازون دوباره به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌ها تبدیل شد.

هایک در این کتاب یک استدلال اخلاقی را برمی‌کشد و می‌گوید دخالت‌های دولت در اقتصاد عملا باعث می‌شود آزادی مردم از دست برود و آنان به رعیت یا برده دولت تبدیل شوند. اما او نمی‌‌تواند به یک پرسش بنیادی پاسخ بدهد. پرسش این است:

پول قدرت می‌آورد و افراد را به قوی و ضعیف تقسیم می‌کند. اگر اقتصاد کاملا آزاد باشد و هیچ مراقبتی از فرد ضعیف نشود، فرد قوی می‌تواند قوانین اقتصادی خود را به او تحمیل کند. در واقع اقتصاد از دست دولت آزاد می‌شود تا درون خود مستبدانه عمل کند.

استبداد اقتصادی بسیار بیرحمانه‌تر از استبداد سیاسی، می‌تواند بطور نامحسوس زندگی انسان‌ها را نابود کند. حالا پرسش این است که چگونه در یک وضعیت طبیعی می‌توان اعمال قدرت و زورگویی فرد قوی را کنترل کرد؟ هایک از بردگی مردم توسط دولت نگران است. اما درباره بردگی مردم توسط خود مردم ساکت است.

***
دعوای میان هایک و کینز برای دهه‌ها ـ بدون برنده ـ شالوده اقتصاد غرب را در قرن بیستم و بیست‌ویکم شکل داده است. هیچ وقت هیچ کسی نتوانسته اثبات کند که کدام یک درست می‌گویند. اما کرونا برای این دعوا جواب دارد و تا حدودی زیادی به نفع کینز به آن پایان خواهد داد.

هایک می‌گوید وقتی به عقب برمی‌گردیم می‌بینیم ریشه بحران‌های اقتصادی دخالت دولت است و نتیجه می‌گیرد دولت اصلا نباید در اقتصاد دخالت کند. حال او درباره کرونا چه می‌گوید؟ آیا دولت نباید دخالت کند و نباید از مردم بخواهد که اقتصاد را تعطیل کنند و در خانه بمانند؟ اگر در بحران اقتصادی ۱۹۳۰ و ۲۰۰۸ دولت را مقصر بدانیم، باری، شیوع کرونا را که نمی‌توان به گردن دولت انداخت. حالا آیا دولت باید برای ترمیم اقتصاد کمک کند و پول به بازار بریزد یا نه؟

—–
هایک: «وضعیت اضطراری همیشه زمینه‌ای بوده تا حریم آزادی فردی تخریب شود.»