۷ خرداد ۱۲۹۷/ ۲۸ می ۱۹۱۸ ، ۱۰۴-مین سالروز تشکیل جمهوری آزربایجان

تا انقلاب بلشویکی روسیه در اکتبر ۱۹۱۷ کل منطقه آزربایجان شمال آراز و جنوب آراز در کنترل قوای روس قرار داشت و در اوایل سال ۱۹۱۸ به تدریج نیروهای روسیه آزربایجان و قفقاز را ترک کردند.

با فروپاشی سیستم حکومتی روسیه تزاری و خلا قدرت در آزربایجان آنسوی آراز زمینه برای قدرتمند شدن نیروهای محلی آزربایجان آماده تر شد.

با عقب نشینی روسها از آزربایجان به تدریج قوای ارمنی برای کسب استقلال متشکل شده و کاظم قارابکیر برای دفع حملات ارامنه به نخجوان به منطقه لشکرکشی کرده و بدین ترتیب نخجوان به تصرف قوای عثمانی درآمد.

۷ خرداد ۱۲۹۷/ ۲۸ می ۱۹۱۸ نخبگان آزربایجانی از جمله محمدامین رسول زاده، فتحعلی خان خویلو ، علیمردان توپچی باشوف، احمد آغااوغلو همراه با طبقه ائلیت آزربایجان در شهر گنجه اعلام استقلال کرده و تشکیل دولت جمهوری آزربایجان را اعلام کردند.

این جمهوری نخستین جمهوری در جهان اسلام محسوب می‌شود که حق رای را برای زنان برابر با مردان مساوی اعلام کرد .جمهوری آزربایجان اولین دانشگاه نوین آزربایجان را در باکو دایر کرد. شاعر مارش این دولت احمد جواد و موسیقی آن از ان موسیقیدان برجسته آزربایجان عزیر حاجی بیگوف می باشد. وی خالق اپراها و نمایشهای موزیکال کوراوغلو، آرشین مال آلان و مشهدی عیباد می باشد.

از سال ۱۹۱۸ با تاسیس جمهوری آزربایجان در شمال آراز دوباره نام محمدامین رسول زاده در مطبوعات ایران پیچید. محمدامین رسول زاده در انقلاب مشروطیت و سیستماتیک کردن انقلاب در ایران قاجاری نقش مهمی داشت.

گروهی از هم حزبی های سابقش از جمله ملک الشعرای بهار و دیگران در مقابل تمایلات تورک گرایانه وی موضع تندی گرفته و اطلاق آطربایجان به شمال رود آراز را جعلی اعلام نمودند.

البته تمام روزنامه های ایران در مقابل اطلاق آزربایجان به جمهوری جدید واکنش منفی نداشتند مانند روزنامه رعد سید ضیالدین طباطبایی که در فاصله ۱۲۹۸ شمسی تا فروردین ۱۲۹۹ در سمت هیئت فوق¬العاده به باکو سفر کرده و با حقایق چگونگی تاسیس این جمهوری از نزدیک آشنا شده بودند. با تلاشهای سیدضیا دولت ایران قاجاری و دولت آزربایجان درصدد تشکیل کنفدراسیون بودند که با مخالفت گروههای ایرانشهری گرای آن زمان ناکام ماند.

رسول زاده در روزنامه آچیق سوز که در شماره ۴۰ روزنامه رعد به تاریخ ۲۲ جدی ۱۲۹۶ /۱۹۱۸ ژانویه چاپ شده بود هدف از مختاریت اعلانی آزربایجان را خودمختاری ولایات ایروان، کنجه و باکو در شمال آراز معرفی می کند و گلایه می کند از روزنامه هایی که فرافکنی کرده و مختاریت آزربایجان ایران را تلقین می نمایند.

ملک الشعرای بهار نیز در روزنامه نوبهار به تاریخ ۳ جدی ۱۲۹۶ ضمن بیان خواسته های حزب مساوات، از تورکی گرایی و استقلال طلبی آزربایجان ناراحت شده انتقاد نموده از « آقای رسول زاده محرر ایران دوست » که با نیات مساواتچی ها همراهی می کند توصیف می کند.

این جمهوری بدنبال حملات بلشویکها به باکو تبدیل به حکومت شورایی آزربایجان شد.

در همان روزهایی که تلاش برای تاسیس دولت آزربایجان در گنجه و باکو ادامه داشت در غرب آزربایجان فجایع جیلولوق با شدت تمام ادامه داشت.

۶ خرداد ۱۲۹۷ فاجعه قتل عام روستای عسگرآباد اورمیه رخ داد و پیش قراولان قشون عثمانی برای استخلاص مردم اورمیه و سلماس از دو محور جنوب اورمیه و از محور خوی- قطور حملات خود را به جیلوها و قوای مسلحه مسیحی شروع نمودند تا با عملیات گازانبری این قوای مسلحه مسیحی دست نشانده انگلیس- فرانسه – روس و آمریکا را نابود کنند.

در ماههای بعدی علیرغم مقاومت قوای مسلحه مسیحی پیشروی های قوای عثمانی بیشتر شده و حملات آندرانیک ارمنی به خوی با مقاومت جانانه اهالی خوی دفع شد… با فشار قوای عثمانی، ۸ مرداد ۱۲۹۷ جیلوها با حمایت قوای مسلحه، ارومیه را تخلیه و با راهنمایی مستشاران انگلیسی از مسیر سولدوز، میاندوآب، صایین قالا وارد بیجار و همدان شده و از آنجا توسط انگلیسی ها به کمپ بعقوبه در بغداد هدایت شدند تا در ماههای آینده از قدرت نظامی این دستجات شقی استفاده کنند…

( برای اطلاع بیشتر مراجعه به کتاب : آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق دکتر توحید ملک زاده انتشارات اختر تبریز)