- In آزربایجان, تاریخ, خبرلر
- ژوئن 19, 2019
تبریز، پایتخت روابط خارجی در دوره فتحعلی‌شاه قاجار محمد رحمانی فر
تبریز پیش از آنکه پایتخت صفوی‌ها شود، پایتخت سلسله‌هایی همچون قارا قویونلو و آغ قویونلو و حتی پیش از آنها پایتخت ایلخانان مغول بوده است. بی‌جهت نیست که به زعم فراگنر (Bert Fragner)، نه تنها هر دو سلسله مزبور، از لحاظ شیوه حکومتداری و دیوانسالاری دنباله‌رو ایلخانان مغول بودند، بلکه در عمل نیز هر کدام از آنها خود را تنها وارث مشروع سنت ایلخانی چنگیزی می‌دانستند.
به نحوی که مفاهیم سرزمینی تعریف شده توسط ایلخانان را نیز حفظ کردند. خاندان‌های مزبور با تأسی از غازان‌خان، همین که به فتح تبریز یعنی پایتخت سابق ایلخانان مغول نائل آمدند، خویشتن را پادشاه سراسر فلات ایران نامیدند. به تعبیر فراگنر، فتح آذربایجان و به ویژه تبریز، این حس را به آنها القا می‌کرد که دیگر حق دارند خودشان را وارث حقیقی سراسر سرزمین ایران بدانند. (Iran and the World in the Safavid Age, P.17-28)
همانگونه که قبلاً اشاره کرده‌ام، مفاهیم سرزمینی و دیوانسالاری در دوره صفویه و به تبع آنها قاجاریه، بر اساس آمیزه‌ای از سنت‌های چنگیزی و تیموری شکل گرفته‌بود. در واقع قاجارها، حتی پیش از آنکه رسماً به تاج و تخت برسند، به اهمیت تاریخی و استراتژیک تبریز و تأثیر روانی تسلط بر این شهر پی برده بودند.
پس از فوت نادرشاه افشار، محمدحسن‌خان قاجار، پدر محمدشاه اول قاجار، به عنوان یکی از مدعیان جدی تاج و تخت، توانست بسیاری از مدعیان دیگر و حاکمان محلی را شکست داده و پس از فتح خراسان، مازنداران، گیلان و قزوین به منظور از میان برداشتن کریم‌خان زند متوجه اصفهان شود. با شکست خان زند در مقابل خان قاجار و فرار وی به شیراز، اصفهان یعنی پایتخت صفویه به تسخیر خان قاجار درآمد.
لکن تحرکات آزادخان افغان در آذربایجان و گیلان، خان قاجار را مجبور کرد که به جای حمله به شیراز، متوجه آزادخان شود. خان قاجار پس از اینکه، در چندین مرحله، شکست‌های سنگینی را بر اردوی آزادخان تحمیل نمود و دست وی را از مازندران، گیلان و آذربایجان کوتاه کرد، پسر ارشد خویش یعنی آقا محمدخان قاجار را در سن جوانی به عنوان نایب و ولیعهد خویش در تبریز گذاشت و خود به مازندران برگشت تا دوباره راهی نبرد با کریم‌خان زند شود.
در واقع، ابقای آقا محمدخان قاجار در تبریز از یکسو بیانگر میزان اهمیت این شهر در نزد محمدحسن‌خان قاجار می‌باشد – فراموش نکنیم که وی هنگام خروج از اصفهان، یعنی پایتخت صفویان و خط مقدم نبرد با کریم‌خان زند، اداره آن شهر را به فرزند ارشد خویش نسپرده‌بود. از سوی دیگر اقدام مزبور، زمینه‌ساز سنتی شد که به موجب آن بعدها یعنی از دوره فتحعلی‌شاه قاجار به بعد، تبریز به عنوان شهر ولیعهدنشین انتخاب گردید.
البته تبریز در دوره فتحعلی‌شاه قاجار تنها شهر ولیعهدنشین نبود. بلکه از آنجا که وی اختیارات و مسؤولیت‌های مذاکرات با دول بیگانه را نیز به ولیعهد خویش یعنی عباس‌میرزا تفویض کرده‌بود، تبریز در دوره مزبور به پایتخت دیپلماسی کشور تبدیل شده‌بود. پروفسور آن لمبتون در این خصوص می‌نویسد: “از سال 1810 به بعد، فتحعلی‌شاه روابط خارجی را به عباس میرزا واگذار کرد و به همین دلیل سفرای خارجی تا مرگ عباس میرزا در تبریز اقامت داشتند نه در تهران.” (ایران عصر قاجار، آ. لمبتون، ص35)
