قیام آغاز شده توسط شیخ محمد خیابانی در آغاز مضمون ملی ترک نداشت. قرار بود آزربایجان بار دیگر مانند دوره مشروطه پیشگام شده و ملت ترک با دادن هزینه، پرچمدار دمکراسی و … برای نجات ایران و ملت ایران گردد.

خیابانی امیدوار بود که دوباره همچون روزهای درخشان مقاومت تبریز در مقابل مستبدین در سالهای انقلاب مشروطیت، خورشید آزادی از آزربایجان سر بر آورده بر سایر نقاط ایران بتابد. مردم سایر ایالات هم همگامش شوند و بدین ترتیب جنبش سراسری بر علیه ارتجاع و استعمار به وجود آید.

وی میخواست نهضتی قوی و معنوی در آزربایجان بوجود آورد و بر تهران فاسد که به نظر او در دست اشراف مرتجع بود دست یابد. در این نهضت آزربایجان می بایست در صف اول قرار گیرد، اصلاحات را شروع کند و رهبری جامعه ایران را عهده دار شود. فرقه دموکرات، آزربایجان را جزء لاینفک ایران می دانست.

با اینهمه و هرچند قیام شیخ محمد خیابانی به نیت رهائی ملت ترک و وطن آزربایجانی شروع نشده بود، اما اولا در میان سران این حرکت، جناحی هر چند اقلیت از درک کنندگان هویت ملی ترک و دارای شعور ملی ترک و طرفدار استقلال آزربایجان جنوبی وجود داشت و ثانیا در نهایت جنبش آزادیستان ناخواسته به تجزیه و انفصال عملی بخش اعظم آزربایجان ائتنیک از ایران منجر شد (بررسی موضوع انفصال عملی آزربایجان از ایران در نتیجه جنبش آزادیستان خارج از حیطه این مقاله است).

در بازگشت به سطح برنامه حرکت، رهبری و سران جنبش آزادیستان و یا دمکراتهای ترک آنروز تبریز را می توان به سه جناح تقسیم کرد:

١-جناح ضد ترک فارس محور-پان ایرانیست- انگلیس گرا- ارمنی پرست (اکثریت):

شامل سید احمد کسروی، آقا سید جلیل اردبیلی، زین العابدین خان ایرانشهر (برادر کاظم زاده ایرانشهر، مدیر روزنامه کاوه در برلین)،….

٢-جناح ملی دمکراتیک-ترک محور (اقلیت):

شامل تقی رفعت، میرزا آقا بلوری، ابوالفتح علوی خلخالی،..محسن رفعت، ….

٣-جناح ایرانگرا -ضد انگلیس-بلشویک گرا (میانی):

به رهبری خیابانی، نوبری، امیرخیزی، … این جناح میانی که دارای زیگزاگهای سیاسی بسیار بود، در مقاطع مختلف به یکی از دو جناح فوق و حتی داشناکهای ارمنی نزدیک می شد. خیابانی و یارانش در دوره حیات سیاسیشان در حزب دموکرات ایران نیز -که به دو شاخه رفرمیست و رادیکالیست منشعب شده بود-، منتسب به خط میانی معروف به “مسلک تجدد” بودند).

علاوه بر دمکراتهای ترک، در آن دوره در تبریز گروهی از سوسیال دمکراتهای ارمنی وابسته‌ به‌ حزب‌ داشناکسیون‌ نیز متشکل بودند. آنان‌ که اکثرا تحصیلات‌ خود را در روسیه‌ گذرانده‌ بودند به‌ تبلیغ‌ مرام‌ حزب‌ داشناکسیون‌ یعنی تشکیل‌ ارمنستان‌ مستقل‌ و بزرگ‌ که بخش اعظم خاک آزربایجان ائتنیک در شمال (قفقاز) و جنوب (ایران) و غرب ارس (آناتولی) و وطن خلق ترک را شامل می شد می‌پرداختند و در عین حال مدافع سیاستهای تجاوزکارانه و توسعه طلبانه بلشویکهای روس و مشغول به تبلیغات و اقدامات مسلحانه و تروریستی ضد ترک و ضد عثمانی نیز بودند‌.

جناح خیابانی اگر چه به لحاظ سیاسی ایرانگرا بود و به نیت نجات وطن ایران و ملت ایران به حرکت اقدام کرده بود، اما به لحاظ هویتی با ترکیت مشکل آشکاری نداشت. با اینهمه ایرانگرائی مفرط و وجه مشترک بلشویک گرائی قوی این جناح با سوسیال دمکراتهای داشناک ارمنی و بلشویکها باعث شد که وی قبل از تبعید شدن توسط عثمانیان به لحاظ سیاسی در موارد بسیار بر خلاف منافع ملی ملت ترک و آزربایجان جنوبی و در دشمنی با نیروهای آزادیبخش عثمانی و جمهوری مساوات و لاجرم همسو با داشناکهای ضد ترک عمل کند.

با توجه به این جناح بندی، رفتار پاره ای از اعضای دموکرات در همان هنگام که بدرستی اعلان استقلال و جمهوریت در آزربایجان جنوبی از سوی خیابانی را کذب محض می خواندند کاملا بجا و قابل درک است. زیرا این نه خیابانی، بلکه تقی رفعت است که نماینده جناح ترک گرا و استقلال طلب در سطح رهبری حزب دمکرات آزربایجان و جنبش آزادیستان بود.

شیخ محمد خیابانی هرگز یک شخصیت سیاسی ترک گرا، مدافع حقوق ملی ملت ترک و هوادار استقلال آزربایجان نبوده است. حقیقت آن است که وی در ادامه سنت رهبران ترک تبار مشروطیت، بر ترکیت خود به عنوان هویتی ملی واقف نبود و هرگز بدان توجه نکرد. او همه مبارزه و فداکاریهای خود را به نام ایرانیت و وطن ایران انجام داد. هرچند جنبش آزادیستان وی در نهایت و ناخواسته به انفصال و تجزیه عملی بخش اعظم منطقه ملی ترک (آزربایجان اتنیک) از ایران منجر شد.

مئهران باهارلی