ابوریحان بیرونی هنگام بررسی شبانه روز به نکات دقیقی اشاره کرده است. این دانشمند سده چهارم هجری می‌نویسد که یک شبانه روز از منظر تورک‌ها و عرب‌ها با غروب خورشید آغاز و با سپری کردن شب و روز بعد از آن، تا غروب دوباره خورشید ادامه می‌یابد. یعنی از منظر آنها شب مقدم بر روز است و عبارت گئجه-گوندوز و لیل‌ونهار نیز گویای همین تقدم شب بر روز است.

شبانه روز از منظر هندی‌ها و رومی‌ها و پارسیان با طلوع خورشید آغاز و بعد از سپری کردن روز و شب بعد از آن، تا طلوع دوباره خورشید ادامه می‌یابد و روز مقدم بر شب است اما در عبارت شبانه روز هم به دلیل تقلید پارسیان از عرف تورکی و عربی لغت شب بر روز پیشی گرفته است.

دلیل ابوریحان برای این طرز تلقی این است که تقویمهای عربی و تورکی قمری بوده‌اند و یک واحد بیست و چهار ساعته با طلوع هلال و رؤیت ماه هنگام غروب خورشید آغاز و تا طلوع ماهی دیگر ادامه دارد.

تقویم هندی و رومی و پارسی شمسی بوده و شبانه روز از یک طلوع خورشید تا طلوعی دیگر تصور شده است. در فرهنگ شفاهی آزربایجان تا همین امروز به ماه‌های قمری( ماه‌هایی که با گردش ماه تنظیم میشود)، میلت آیی(ماه ملت) و به ماههای شمسی( ماه‌هایی که با خورشید تنظیم میشود)، دؤولت آیی( ماه دولت) گفته میشود.

تورک‌ها تا همین امروز، شب قبل از هر روز را جز آن شبانه روز می‌دانند و با سپری شدن روز و غروب خورشید حس می‌کنند که وارد واحد زمانی دیگری شده‌اند. شب چهارشنبه آخر سال، هنگام غروب خورشید سه‌شنبه جشن گرفته می‌شود و به آن چرشنبه آخشامی می‌گویند. شب عید یا بایرام آخشامی نیز چنین حکایتی دارد.

در اعیاد و وفیات نیز جشن یا عزا از غروب روز قبل آغاز و تا غروب همان روز ادامه دارد و شب آن روز دیگر کسی خود را ملزم به مراعات حرمت آن عید یا وفات نمی‌داند. مراسم عزاداری برای عزیزان و نیز مراسم عروسی(گلین گتیرمه) نیز تابع همین قانون است و بار اصلی مراسم در شب قبل است و هنگام غروب دیگر همه چیز تمام شده است. امروزه پارسیان نیز به تقلید از تورک‌ها و عرب‌ها چنین رفتار می‌کنند در حالیکه بایستی بر طبق سنت تقویم‌های شمسی شبانه روز خود را با طلوع خورشید محاسبه می‌کردند.

در سنت شفاهی آزربایجان به شب پنجشنبه «جومه آخشامی» به معنی شب جمعه و به شب سه‌شنبه «چرشنبه آخشامی» یعنی شب چهارشنبه می‌گویند. در روستاهای آزربایجان نوبت‌دهی آبیاری از غروب تا غروب است. خصوصا اگر آبیاری با آب چشمه‌ای باشد که بدلیل قلت باید مدتی را در استخری انباشته شود و بعد با باز کردن دریچه استخر با آب پرفشار به آبیاری اقدام شود. در این حالت نوبت آبیاری از غروب شروع می‌شود و فرد با بستن دریچه سد تا صبح آب را در آن انباشته و صبح با باز کردن دریچه تا موقع غروب به آبیاری مشغول خواهد شد و غروب نوبت آبیاری دیگری فرا می‌رسد.

تفاوت دیگر تقویم‌های شمسی و قمری در این است که داشتن هفته مختص ملت‌هایی بوده که تقویم خود را با گردش ماه تنظیم می‌کردند. مدت زمان لازم برای این که هلال به نیم‌دایره‌ای کامل تبدیل شود هفت شبانه روز است. در هفت روز دیگر به ماه کامل و در هفت روز دیگر روند کاهشی ماه دوباره آن را به نیم‌دایره تبدیل می‌کند و هفت روز آخر ماه را به هلالی نو می‌رساند. داشتن هفته هیچ سنخیتی با طلوع یا غروب خورشید و تبع آن تقویم‌های شمسی ندارد.

در اساطیر آفرینش مربوط به تورک‌ها در آغاز تاریکی مطلق بر همه جا سایه گسترده بود. قاراخان(سیاهی) بود و قاراخان و دیگر هیچ. نوری از دل قاراخان زاییده شد که اوغوز نام گرفت. اوغ در لغت زاده و متولد شده است و لغات اوغلان (زاده)و اوغوش(خانواده) هم خانواده‌های این لغت کهن محسوب می‌شوند. اوز در لغت به معنای روشنی و نور است. اوغوز نوری است که از دل قاراخان زاده می‌شود و آن نور السموات فی الارض است در اعتقاد تورکهای قبل از اسلام.

آن وجودی که عبری‌ها بدان یهوه و عرب‌ها بدان الله گفتند در نزد تورکهای قبل از اسلام اوغوز نام داشت. در این اعتقاد کهن نیز قاراخان مقدم بر اوغوز است و شب بر روز. اوغوز و روز از دل قاراخان و شب زاده میشود. شب آبستن است تا چه زاید سحر.

اوغوزخان صاحب شش فرزند به نامهای اولدوزخان، گون‌خان، آی‌خان، یئرخان، گؤی‌خان و دنیزخان می‌شود که معنی ستاره و خورشید و ماه و زمین و آسمان ودریا دارند. اوغوز و شش فرزند او اساس تقدس رقم هفت در میان تورک‌هاست و اسامی ایام هفته‌ای که امروززه در اورپا مرسوم است ترجمه نامهای فرزندان اوغوز میباشند که به عنوان ارکان خلقت و جهان از آنها یاد میشود.

در ادبیات اساطیری مراد از شش فرزند اوغوز شش رکن اصلی کائنات است که توسط خالق خلق می‌شود. در تورات و قرآن نیز آفرینش در شش روز یا شش مرحله صورت گرفته است . سبحان الذی خلق السماوات والارض فی سته الایام ثم استوی علی العرش.

پی‌نوشتها:
ابوریحان بیرونی،التفهیم لاوایل صناعه التنجیم، ترجمه و تصحیح جلال الدین همایی، تهران 1318، ص 69
Saturday. Sunday. Monday. Tuesday.wedensday.Thursday.Friday.به ترتیب روز ستاره ، روز خورشید، روز ماه، روز زمین، روز رعد یا آسمان، روز دریا و روز خالق معنی می‌دهد.