مؤولانا اونو بئله اوخشاییر:
سن گله‌لي بيزدن “بيز” گئتدي
ايچه‌ري گل جانيم،
گليشين گؤزه‌ل‌دير.
اوره‌ييمين گيزلي سيزيلتي‌لاريني ائشيتديکده
جان کيمي گؤوده‌مه گلدين.
سؤزجوک‌لر اود توتوب يانارکن بيلميرسن آلوو مؤولوي‌نين اوره‌ييندن قوپور، يوخسا شمسين. مؤولوي‌نين دئييشي ايله اونون ايچينده وورنوخان سؤزلري، عرفان يانغيسي‌نين ميضرابي ايله کؤکله‌ين او اؤزو دئييل، شمس‌دير. نه فرقي وار؟
بو يانغي‌نين کيمين سولوغوندان [نفسيندن] قوپماسي‌نين اؤنمي يوخدور، اؤنملي بودور کي، بو يانغي‌نين داديني سينامايان هر بير مدنييتده بؤيوک بوشلوق يارانير. عیمادالدین نسيمي اولماسايدي مدنييتيميزه عؤمور بويو حئييفسيله‌نرديک، صورت‌لرده مستور اولان آنلام‌لاری ايتيره‌رک اؤزوموزده ايتيب باتارديق:
گلميشم حقدن أنالحق گؤر نه منصور اولموشام،
روح قدسون نيطقييم سرتا قدم نور اولموشام.
صورت و معنا منم، هم ايسميله هم جيسم و جان،
گؤر نئجه معنا ايلن صورتده مستور اولموشام.
نسيمي، گون‌دوغار [اشراق] سلاله‌سي‌نين ديليميزده ديلله‌نن سون ائلچيسي آدينا، بو تجروبه‌ني بيزيم اوچون جانلانديردي؛ او دا بوتون آيرينتي‌لاري، بوتون اينساني اؤزه‌لليک‌لري ايله. بس فضولي؟ سويله‌ديييم يانغي باخيميندان، فضولي ديلده يوکسه‌ليش مرحله‌ميزين زيروه‌سي‌ديرسه، عرفاندا ائنيشيميزين باشلانغيجي‌دير. خطايي ده بئله‌دير. بو گئديش سئييد عظيم شيرواني‌دن اؤنجه موللاپناه واقيفده بيتکينلييينه چاتير، سونراکي شعرلر يا شعر دئييل، يامسيلامادير، يا دا باشقا دونيايا عايدير. اؤزنه‌نين اؤلدويو دونيايا. شاشقين، چاشقين، پارچالانميش، نيسگيل‌لي اؤزنه‌نين مرکزسيزلشديريلميش دونياسي. شهريار بودور، شمسه دؤنه‌ک.
تبريزلي شمس ایتکین دوشدوکدن سونرا مریدلر سوردولار: «ندن شمس باره‌سینده گلن هر یالان خبره خالات باغیشلاییرسیز؟» مؤولانا: «بیلیرم ـ دئدی ـ بونلار یالاندی، بیلیرم شمسی ابدی اولاراق ایترمیشم، آمما گؤرون خبر دوزگون اولسایدی نه‌لر باغیشلاردیم.»
شمس مؤولانا اوچون وارلیغین قایماغی ایدی. يارانيشين ايلک گونو تانري اؤنونده يوغرولموش اينسان گؤوهريني شمسدن قوخلاماق اولاردی. بو، دونيانين ان ايتکين، دلي، چيلغين و گوج‌لو روح‌لاري‌نين بيري‌نين ايزي اولاردی. بو ايزله سيررلي اؤلکه‌نين داروازاسينا، روحون قوووشاغينا گئديب چيخماق اولاردی. يارانيش گونو تانری شمسين گؤزونه باخيب دئدی: «سن بير باشقاسی‌سان، سن اؤزون اؤزونو يوْغورماليسان!»
منيم اوچون تصوف تاريخينده شمس بؤيوک‌لوکده اينسان گؤزه چارپمير، مؤولانا کيمي بؤيوک بير فقيهي منبرده رقصه قالديران شمس‌له موقاييسه‌ده، کميسه‌نين آديني چکمکدن اوشونورم، ابن‌عربي و نسيمي‌دن باشقا.
شمسين “مقالات” اثرينده‌کي آيدينليق، آنلاشيلمازليق، يانغي و يقين، دينله‌ييجي‌نين آنلاييش يوردوندا دپرم يارادير. دوروـ دادلي دويغولار، و گئنيش توختاقليق‌لارلا سونوجلانان تام آنلاميندا بير دپرم. چاغداش دونيانين هئچ بير هومانيست دوشونجه‌سينده بو قده‌ر اينسان اؤزه‌يينه و اينسان اؤزه‌للييينه ياخينلاشماق اولمور. بوتون لووغاليق‌لاري گون‌دوغار آلوووندا قوورولموش اينسانين “اينسان سئوگيسي”. بو سئوگي‌نين بونجا يانديريب‌ياخيجي هنيرتي‌سيني نه “آگوستين”ده گؤروروک، نه ده قيزديرما ايچينده تانرييا ساريلميش “دان جان”دا .
آوروپانين، آغيل يول‌لاريندان بورولوب شهود دوزه‌نلييينه هر دفعه آياق باسماسي، يا رومانتيک آلينير، يا دا کافکانين درين روح‌کوٍسکون‌لوٍيونه گتيريب چيخارير. عاغیل يوروتمه‌يي باجارمايان شرق ايسه اشراق فلسفه‌سينه هر دؤنوشونده اؤز ماهيتينه قوووشور. ائله بونا گؤره ده، شرقين حلاج، سؤهره‌وردي، شمس و نسيمي کيمي دلي‌لري اولماسايدي، يئرده آلين‌يازيسينا اينامدان باشقا نه قالاردي: جبر دوشونجه‌سي‌نين کوٍللويو. آلين‌يازي‌سي‌نين دوزاغيندا چاليقلايان بو باراما قوردونون روحوندان نسيمي کپه‌نه‌يي باش قالديريب اوچماسايدي، يئرده آنجاق اؤلوم قالاردي. کوزه‌سينده سو اولدوغو اونوتموش سوسوز يولچونون گولونج اؤلومو. ناباکوف دئيير «کافکا، اوچاماغا قانادي اولدوغونو اونوتدو»، آمما شمس اونوتمادي.
____________
«شعرين گون‌دوغار اؤلکه‌سي: شمس، مؤولوي و نسيمي!» باشلیقلی مقاله‌دن.
