قابل توجه تاریخ نویسان(نه تاریخدانان) که هر روز با نوشتن داستانهایی سعی در جعل و تحریف تاریخ مردم منطقه بخصوص تورکهای آزر دارند.  این جاعلان تاریخ بدانند که دیگر تاریخ انقضای داستانهایی که برای مردم می نویسند، گذشته است.

 

دوستان، مقاله زیر که با دهها منابع معتبر دنیا نوشته شده است، سعی در بیان حقاق تاریخ آزربایجان دارد. این منابع قطره ای از دریای منابع تاریخی است که حکایت از قدمت هزاران ساله تورکهای آز در سرزمین آزربایجان دارد.

 

مطالب زیر از سری مجموعه مقالات پروفسور فریدون آغاسی اوغلی ترجمه و خلاصه نویسی شده است.

مترجم: کیومرث اسلامی

 

————————————————————————

(ابن هشام):

«آزربایجان از دیرباز سرزمین تورک ها بوده است»

 

اسم سرزمین آزربایجان (Az-ər-bay-can):

اسم قوم آز (AZ) در منابع تاریخی:

قوم Az(As)، از اقوام تورک نژاد که دارای جمعیت خیلی زیادی نیز بود، می باشد. Aziya// Asiya ، نوع تلفظ ” آس” نیز مثل “آز” بطور گسترده‌ای پخش شده است. سبب همچین گسترشی، از شرق آسیا گرفته تا مرکز اروپا، حرکت و مهاجرت قوم az//as از 3 تا 4  هزار سال پیش از آزربایجان قدیم به طرف سرزمینهای غرب، شمال و شرق می باشد.

 

در ادامه خواهیم دید که آثار و منابع تاریخی نشان از قدمت بیش از ۳هزار ساله نام سرزمین آزربایجان در منطقه می باشد همچنین منابع، نشان از مهاجرت مردم ” آز ” از قفقاز به طرف مرکز اروپا و شمال آن همچنین مهاجرت آنها به آسیای مرکزی در ۳ تا ۴ هزار سال پیش می باشند( نظریه ساختگی مهاجرت تورکها از آسیای مرکزی رد می شود).

مثلا:

– در نوشته های آشوری به سرزمین آزر برمیخوریم( URU A-za-r) که مربوط به ۳ هزار سال پیش می باشد.

– در نوشته های استرابون نیز، سرزمین آزر(Azar) (ایروان فعلی) و معبد azər مربوط به ۲ هزار سال پیش است. که در ادامه به آنها پرداخته می شود.

– در عابده ایسلندی Edda نیز از حرکت آس ها از آزربایجان قدیم به طرف ایسلند(۳۰۰۰سال پیش) و دیگر نقاط اروپای مرکزی و شمال آن صحبت می شود.

از این اقوام در منابع تاریخی سه، چهار هزار ساله بطور پیوسته یاد شده است. اما درباره منصوبیت اتنیکی آنها در علم ادبیات و تاریخ اطلاعات با اهمیت زیادی داده نمی شود. اما درباره az//as معلومات زیادی وجود دارد.

 

دیده می شود که از نظر دانشمندان و عالمان سایر ملتها، این موضوع اهمیت زیادی ندارد، پس راه حل این مسئله این هست که درباره تاریخ و اسم وطن مادریمان، خودمان تاریخ این ملت را مطالعه کنیم و یاد بگیریم.

 

این موضوع نیز بدیهی است که اسم هر قوم و نژادی، در طی سالها و قرن ها به عنوان اسم فامیل‌(ائتنونیم) و… در ذهن و فکر وارثان آن قوم یا ملت یاد می شود. از این نظر، وجود داشتن اسم az//as به عنوان نام طایفه، نژاد و فامیلی و … در ترکیب ملت‌های تورک نژاد اؤزبک، آلتای، قارابالپاق و… همچنین در نوشته های باستانی گؤی تورک اسم “ملت آز” ( Az budun// Az xalqi) و ” آز- کیشی” (مردمان آز)، یا این که عبارت ” از سرزمین آزربایجان دور شدم” در منطقه کوبان، می توان روبرو شد و کمی تفکر کرد (۴،۱۱،۱۹-۲۰؛ ۱۴، ۲۴۰-۲۴۷).

 

در طایفه های باشقورد-کاتای، اسم نژاد as یا assi، همچنین آس نامیده شدن خیلی بالکارها، همچنین یکی از ۳۲ طایفه‌های اؤزبک‌ها با نام آز(۳،۳۰۲)، در قرقیزها نیز طایفه” آزیق “(آزاق) و همچنین در آزربایجان قدیم نامیده شدن قسمی از مردم با نام Az//As و بعدها با نام قوم Azar ، شکی در تورک بودن آنها نگذاشته است. همانطور که دیده می شود اسم قومaz//as نه فقط در تورک‌های آزر بلکه در بین خیلی دیگر از طایفه‌های تورک نیز بوده است.

در عابده باستانی گول تکین(به زبان تورکی)، سطهای ۲۳-۲۴:

Az-ari bultum… Az yerim

مردان آز را پیدا کردم، جای من سرزمین آز است.(منبع: س.ای.هالوف. نوشته های قدیمی عابده های تورکی، ص۳۲، به روسی).

همچنین، اسم نژاد و قوم در تورک های قدیم به عنوان خصوصیتی به اسم شخص نیز اضافه می شود و نژاد آن شخص را مشخص می کند. مثلا در اثر «دستورالملک» (قرنXVII) که به فارسی نوشته شده است، یک سری اسم اشخاص آورده شده است که اسم قوم آنها نیز در آخر آمده است:

Qaib Nazar bay atalik as,

Khurram bay haji parvanachi as,

Mohammad hakim bay mirza as,

Mahmud bay kataghan as.(4,20)

(نژاد- تیتول- اسم)

 

ب.خ. کارمیشئوا (B.K.Karmisheva) نشان می‌دهد که، در عابده « شایبانی نامه» ( قرنXVI) اسم آس در ردیف اقوام نایمان، دورمان، کوشچو برده شده است. همچنین اقوامی با اسمهای as-nayman، as-saray، caman-as (دو قوم هم نژاد) و… در آسیای مرکزی از حقایق تاریخی می‌باشد(۴، ۱۹).

 

Klavdi Ptolemey (قرن۲ ) در قفقاز شمالی از قوم آس‌توریکان(asturikan) (۵,۱۴۹) و طبری (قرنVIII) نیز از آستارخان (astarkan//asturikan) نام می‌برد(۲۳، ۱۴۹).

Kartlis-Tskhoverba در یک عابده گرجی: اسم As-Paruk// AsParukh

محمود کاشغری: اسم Azaq به عنوان یکی از طایفه های اوغوز(۱، ۶۶).

 

همچنین در منطقه قاراچای-چرکز، یکی از اشخاص به نام Buri- berdi که در برابر امیر تیمور جنگهای سختی داشت از قوم آس بوده است(۲۴، ۲۱۵).

و بدیهی است که نام نژاد یا قوم ، در سرزمینی که در حال زندگی هستند، به عنوان توپونیم گسترش می یافت.

در آسیای مرکزی: as، Assa

در اطراف سیردریا: Asa، Assar، Asnas

در منطقه اورال و ووالقا- کاما: Assi، Asili، Aşa،

در کریم ( Krim)در اوکراین فعلی: Ass، Böyük- Ass (آس بزرگ)، Kiçik- As (آس کوچک)، Temes- As، Assi- Corakçi (آسی- جوراکچی) و . . . .

 

در منابع تاریخی، از اسم های کوه، رود، روستا و… به صورت خیلی زیادی در مناطق جغرافیایی که محل زندگی تورک ها در آنادولو- ایران- قفقاز هست، وجود دارد که اسم قوم az// as را منعکس می‌کند:

AZ, Aza, Azali, Azalu, Azax, Azai-şen, Aşaği Aza(آز پایین), Yuxari Aza(آز بالا), Azanli, Azərahmadli, Azaklar, Azbuğa//Asbuğa, Aziar, Az- Kala, Azmana, Az- pinar(چشمه آز), Asilar, Asli, Askara, Asman, Asni, Aspakan, Aspek, Asiatspor(as çuxuru, گودال آس), Asiatsor(As dərəsi, دره آس), Aştarak va …(5;17,335-339)م.ز. زکیئو، در تورک های وولقا (Volqa)(۱،۱۷۸)؛ ر. ق. کوزئیئو(۶;۲۲۸-۲۳۰)، در باشقیرها ؛ ل.س. تولستووا در اؤزبک ها (۴,۱۱) قوم as را جستجو و تحقیق کردند. ی.م. میزیئو، تورکهای کشورهای همسایه بخصوص ایران را تحقیق کردند و تورک های asi، asiaq، qaraçay را Stur- Asiaq (آس های بزرگ) نامیده و دلیل آن را نیز توضیح داده‌اند(۸،۷۸).

 

که در این رابطه ما نیز تحقیقاتی انجام دادیم و از یک منشا بودن Az, Azər, Azərbaycan, Xəzər, Kaspi را نیز ذکر کردیم(۱۰,۱۱۵-۱۱۶;۱۱,۲۷۱;۱۲,۱۰۲).

 

در بعضی منابع تاریخی ائتنونیم az//as را بصورت yaz//haz نیز بکار بردند. این ائتنونیم همراه با K یا X (خ) نیز موجود می باشد (Kaz, Kas, Xaz).

 

مثلا دریای آزیق (Aziq dənizi) که اسم قوم آز را منعکس میکند. یا اینکه در شمال غربی رودخانه اورخون Kasoqol (Kas gölü، دریاچه کاس). همچنین اسم دریای خزر (xəzər) که اسم قوم Kas//Xəz را انعکاس می دهد(11,122-124).

 

نکته:

در اینجا نه از اضافه شدن یک حرف می توان صحبت به میان آورد و نه از علم حروفات. در اینجا برای توضیح و فهماندن تمام فرم های مذکور (As, Az, Kas, Kaz, Xaz, Haz) تنها راه، نظریه لارینقال (larinqal) هست که ما را در حل این مسئله می‌تواند کمک کند؛ یعنی، در زمان تشکیل دیالکتهای پرو-تورک، اسم As بر اثر تلفظ های مختلف در مناطقی که آزها زندگی می کردند بصورت K، X، h تلفظ می شده است. و خود را اینچنین معرفی میکردند یا اینکه معرفی می شدند(As, Az, Haz, Xaz, Kas, Kaz) (۱۱,۱۲۲-۱۲۴).

 

مردم آس یا آز که در آزربایجان قدیم و در اطراف رودخانه های آراز و کور (Kür) زندگی می کردند، بعدها یک طالع عجیب را تجربه کرده بودند. بخشی از این مردم به اوروپا و تا ایسلند نیز رسیده بودند و بخشی نیز به قفقاز شمالی و آسیای مرکزی( تورکستان) مهاجرت کرده بودند. و آنهایی هم که در وطن مادریشان ماندند در بخشهای مختلف آزربایجان به زندگی خود ادامه دادند که به اسناد و منابع تاریخی که نشان از مردم آس در قفقاز شمالی و آسیای مرکزی بود اشاره شد.

در اینجا چند سخنی درباره بخشی از قوم as//az که در وطن مادریشون ماندند و بخشی هم که به اروپا رفتند، به میان میاوریم.

 

در زمان شاه آرقیشتین پادشاه اول اورارتو (VIII ق.م) ، اورارتوها از حوضه دریاچه وان بیرون آمدند و از رودخانه آراز گذشتند و سرزمین آزا ( Aza) (ایروان فعلی) را تصرف کردند. در اوایل در نوشته های اورارتو ، سرزمین آزا « کشور دشمن» خطاب می‌شد(۱۳, ۳۲-۳۳). متخصصان اسم Aza در نوشته های اورارتو را یک ائتنو- توپونیم بیان می کنند(۲۲, ۳۰۳-۳۰۴).

 

در کتیبه های رومی نیز در غرب سرزمین آزا یک منطقه ای نام برده می شود که اسم آن به شکل Aza آمده است. که می تواند بصورت Aza یا Haza نیز تلفظ شود(۲۱, ۴۵). در زمان استرابون (Strabon) کشور Aza به شکل Azər تبدیل شده بوده و به آن صورت آمده است. استرابون ( قرن xI ) می نویسد که رودخانه آراز(Araz) در سرزمین Azər جاری بوده و از دشت آراکسنا گذشته و به دریای Kaspi می ریزد(۱۴,۳).

 

همچنان که دیدیم ایروان در قدیم با نام های “آزا یا آزأر” شناخته می شده است. حتی امروزه نیز در ایروان روستایی با نام « آز بالایی» موجود می باشد.

 

درباره آس هایی که تا ایسلند رفته بودند:

یکی از این اسناد تاریخی، اثر تاریخی خود ایسلندها به نام « Edda» بوده که دارای نوشته های باارزشی می باشد. (Snorri Sturluson، ۱۲۲۵- ۱۲۲۲). با استفاده از آثار مربوط به ساقاهای (Saqa) باستان نشان می دهد که: قوم asاز شهر ترویا (Troya// Turoya// Tur-ova)(یا همان تور اوبا(شهر تورها)) خارج شده و به طرف شمال اروپا یا اوروپا و به سرزمین Saks آمدند. در طی زمان تعداد آس ها که با اهالی آنجا اخت و ادغام شده بودند زیادتر شده.و بعدها به طرف سرزمینهای شمالی تر یعنی سوییس و نروژ پخش شدند.

 

مهاجرت as ها در قرنهای VIII-IX به طرف ایسلند یک فاکت تاریخی در تاریخ اروپا بحساب میاد. یعنی Asها هزار سال بعد از خروج از ترویا فرزندان آنها در شمال اروپا به ایسلند عزیمت کرده بودند.

 

در Edda آمده است که، مردمانی که از آسیا آمده بودند هیچ شباهتی به کسایی که تا به حال بومیان منطقه دیده بودند نداشتند، آس ها خیلی زیبا و خوش اندام بودند و بومیان نیز استقبال خیلی خوبی را از آنها کردند و اراضی زیادی را به انها پیشکش نمودند. و مردان آس با دختران بومی ازدواج کردند و تعداد آس ها در طی زمان زیاد و زیادتر شد.

 

S.Sturluson مینویسد: هرچند مدت خیلی زیادی از اون زمان گذشته است ولی هنوز هم در منابع تاریخی اسمهایی که آس ها با خود به منقطه آورده بودند، باقی مانده و کاربرد دارد:

 

اسم مکان: Asqard (As məskəni، سرزمین آس)

اسم رودخانه: Göl، Orun، Qöpül، Qömül، Eykin

اسم اشخاص: Anar، Torkel، Atli، Qamli، Yekul، Eqil، Erp، Eyrik، Qanqleri، Buri(Böri)، Qunn، Qunlqauq، Eynar، Elli، Asdis و. . . .

 

در همین منبع و عابده تاریخی Edda آمده است:

« ترویا، سرزمین تورک‌ها است»(۲۵,۱۰)؛ « … سرزمین تورکها را ترک کردند»(۲۵, ۱۱) ؛ آس هایی که به اروپا آمدند با خود آداب و رسوم آوردند و « در اینجا قانون هایی که تورک ها بهش عمل میکردند، برای عموم اجرایی شد»(۲۵,۱۲).

 

همانطور که دیدیم، عابده ایسلند به تنهایی اطلاعاتی از مهاجرت ۳ هزار پیش As ها از آزربایجان قدیم به ترویا و از آنجا به اروپا و آوردن اسم های تورکی، قانون خاص تورکها با خود و … را در اختیار علاقه مندان و متخصصان می گذازد. اقوام آس که از شرکت کنندگان مهاجرت‌های عظیم بودند، در غرب در طایفه های ژرمنی ادغام شده و زبان تورکی خود را نیز فراموش کردند، در حالی که در طایفه های شرق مثل ایران، در شما فین- اوقور، و همچنین در طایفه های قفقاز اخت و ترکیب هم اگر شده باشند ولی توانستند زبان تورکی خود را حفظ کنند، اما همین ترکیب ها و ادغام ها درباره طایفه های آس باعث اطلاعات نصفه و ناقص و اشتباهی از طرف بعضی عالمان شده است.

 

بنابراین، با گذشت زمان asها که در تمام نقاط اورآسیا و از غار Azix (آزیخ) گرفته تا شمال و جنوب و غرب سرزمین آزربایجان و دریای Azov یا Aziq از خود نشانه های بسیار زیاد در تمام دوره های تاریخی بجا گذاشته‌اند و در تاریخ صفحه های باارزشی را خلق کردند. که زمان خواندن این صفحه ها خیلی وقت پیش رسیده است.

 

در نوشته های آشوری به سرزمین آزر برمیخوریم( URU A-za-r) که مربوط به 3 هزار سال پیش می باشد.

در نوشته های استرابون نیز، سرزمین آزر(Azar)(ایروان فعلی) و معبد آزر مربوط به 2هزار سال پیش است.

آرشیو دولت آشور ( State Archives of Assyria):

 

 

جلد ۵ مجموعه مذکور:

در اواخر VIII قبل از میلاد، سارگون دوم از Arrapha (کرکؤک فعلی) به طرف منطقه مازامووا در جنوب دریاچه اورمو رفته و درباره تعمیر «جاده شاه» (شاه یولو) فرمانی را صادر می‌کند، که آمده است: این جاده از شهرها یا سرزمین هایArrapha-Atanate-Taliti-Azar عبور می‌کند(SAA,vol.5, N229, r. ۱-۹).

 

بر اساس همین تحقیقات سرزمین آزر در منطقه مازامووا قرار گرفته است. و از تاریخ همین منطقه (مازامووا) معلوم است که از اوایل تاریخ آنجا مسکن اقوام تورک مثل لولو، توروک( تورک)، زنگی و کومان بوده است. در زمانی که کتاب مذکور نوشته شده، مازامووا در مرکز دوولت ماننا قرار داشته است. به همین خاطر، نامیده شدن شهر آزر ( قوم آز) بین کرکوک فعلی و دریاچه اورمو یک چیز طبیعی می باشد.

 

کلمه Ər (أر//ار//ایر): در بین اقوام تورک از استفاده گسترده‌ای برخوردار بوده است:

 

منابع بیشتر درباره کلمه آر:

*و.ک.کئلماکف، منشا ائتنونیم «آر»، ۱۹۷۰.

*و.و.رادلف. ترجمه لغت لجه های مختلف تورکی، ص۱۴۵۶. ۱۸۹۳.۱۴۵۶

*ل.بوداقف. مقایسه لهجه های تورکی، spb. جلد2، ۱۸۶۹

Xəzər, Suvar, avar, tatar, Qamər, göyər, dügər, padar, qacar, … .

 

برای همین متخصصان و تاریخ دانان، اسم قوم (ائتنونیم) azar را متشکل از az + ər می دانند. xəzər نیز همچنین. و هر دو کلمه az و xaz نیز از یک منشا هستند، که در این رابطه هم توضیحات زبان‌شناسی و همچنین دلایل تاریخی وجود دارد.

 

دلیل زبان‌شناسی: در دوره‌های قدیم ( در زمان حال نیز بعضاً مشاهده می شود)، در بعضی از اقوام تورک و براساس لهجه صدای a بصورت ha، qa، ka، xa تلفظ می شد. بخاطر همین، یک کلمه در یک دیالکتی به یک شکل و در دیالکت دیگر به صورت شکلی دیگر تلفظ می شد(۱۱, ۱۲۴):

مثل aran- haran، araba- haraba، açar-haçar ، at- hat، ot- xot و…

با توضیحات بالا معلوم می شود که azər وxazar فقط فرقهای دیالکتی یک کلمه با یک منشا یکسان هستند.

در اراضی دولت خزر، اسم قلعه خزر (Xazar-qala) در بعضی نوشته ها به شکل آزر قلعه (Azar-qala) نیز یاد می شود.

 

در کتیبه تاریخی Antoni Avqust سرزمین آزها به صورت Haza و در Plind نیز به شکل Aza نوشته شده است. در نوشته‌های اورارتو نیز از ایروان به عنوان سرزمین Aza و در کتاب استرابون نیز سرزمین Azar اسم برده شده است. در بعضی منابع عربی نیز از شهر qəbələ به عنوان xəzər یاد می‌شود.

 

از دیگر واریانت‌های xəzər و azər کلمه Kaspi است. حرفهای اول این کلمه نیز مثل az//as و xaz//kas نیز چیزی جز فرق دیالکتی نمی‌باشد.

 

 

-Pi//-bi آخر کلمه نیز در آزربایجان قدیم، به اسم طایفه‌ها اضافه می‌شد:

Lulu-bi (lulubi); Suv-bi (suvbi); Azər-bi (Azərbi),

elli-pi (ellipi); Kas- pi (Kaspi); tras-pi (traspi),

در بخش آزربایجان نشین گرجستان، اسم شهر Kaspi از قرن V معلوم و یک فاکت تاریخی است.

طایفه های کاسپی در اراضی موغان و خزر زندگی میکردند. اسم خزر نیز از اسم همین قوم گرفته شده است.

 

رودخانه Kazax که از کوه ألیاز سرچشمه گرفته و به رودخانه آراز می ریزد نیز از فاکات های تاریخی می‌باشد.

 

پس اسمهای azar، xəzar و kaspi دارای یک منشا (یعنی az) و اسم طایفه‌هایی که در آزربایجان قدیم در شهرهای مختلف میزیستند، بوده است. به عبارت دیگر اینکه، خود را با لهجه‌های (دیالکتهای) مخصوص به خود معرفی می‌کردند. همین ملت، در اراضی گسترده‌تری با اسم‌های مختلفی مثل az//as//kas, azaq//kazax ,azar//asar, az-kişi پخش شده بودند.

 

 

قوم هزار (Hazar) در افغانستان نیز از az هایی که هزاران سال پیش به طرف آسیای مرکزی و همنژادهای خود یعنی دیگر تورکها مهاجرت کردند، بوده است که بر اثر سیاست دیکتاتوری افغانی‌ها (که از مهاجمان بعد از اسلام به منطقه هستند) زبان مادریشان دچار تغییرات زیادی گردیده است.

Az-kişi:

 

از طایفه های آز می باشند که آز- کیشی (مردمان آز) نامیده می شدند. بارتولد اسم این azها را در بین تورک‌های قافقاز که دین مسیحیت را قبول کردند قرار می‌دهد. در تورکستان و آلتای، اسمهای ائتنوتپونیم زیادی با مضمون askişi وجود دارد. در نوشته‌های باستانی گؤی-تورک معلومات زیادی در رابطه با az-budun (آز خالقی)‌( ملت آز) موجود است.

 

در قرن ۲، Klavdi Ptolemey در قفقاز شمالی، از شهر Azara و روستایAzaraba (Azar-oba)(شهر آزر) صحبت به میان آورده و وجود داشتن شهرهایی را نشان داده و اثبات می‌کند.(۲۳, ۱۵۰): درهمین منطقه و در عصرهای III-IV به اسم شهرهای ویران شده می‌توان برخورد کرد:

Ceti-Asar, Altin-Asar, Unqirli-Asar, Bybolat-Asar va …

 

 

از اسم قشلاق‌های Azlar-təpə و Azar-təpə در اطراف دریاچه Kaşqa(کاشقا//kasqa)گرفته تا منطقه Azar-türkman در سانجاق هلب، باز نشان از سرزمین گسترده azər ها که جمعیتشان در زمان حال به بیش از ۵۰ میلیون میرسد، می‌باشد، که در بین اقوام تورک چه در زمان حال و چه در قدیم دارای جمعیت زیادی بوده است.

 

 

بنابرین، همانطور که دیدیم در مناطق مختلف میتوان اثری از ملت as ها را مشاهده کرد،

Aza, Azaq-Azov, Astarxan-Həştərxan, Astara, Astarak, Askişi

علاوه بر آن می‌توان به اسمهایی که با واریانت Kaz بوجود آمدند نیز برخورد کرد:

Kazan, Kazax, Kazar-Xəzər, Kaspi

 

ائتنونیم azər چنانکه قبلا نیز اشاره شد مثل اسم شخص نیز استفاده می‌شد:

در آنادولی، در زمان پادشاهی آیدین اوغلو، این شخص یک عمر اسم دخترها را Azər-mələk (ملکه آزر) میگذاشت.

مسعودی (قرن X) می‌نویسد: Azər ebn Nəbih ebn Məhacer حکمدار منطقه شکی (Şəki) است.

در کتاب مقدس « قرآن » از پدر ابراهیم، با اسم Azər یاد می‌شود.

استرابون نیز در جنوب Mad از معبدی به نام Az-ar-ri نام می برد و صحبت از اقوام آز می کند(VI, ۱,۱۸).

 

بعضی تاریخ نویسان (نه تاریخدان) می‌نویسند که کلمه Azabaycan از اسم حکمدار آتروپات گرفته شده است، در حالی که باید در نظر داشت که، قبل از زمانی که آتروپات بخواد اسم مملکتی باشد و به عنوان اسم منطقه ای مورد استفاده قرار بگیرد، ملتی با عنوان Azər-bud (قوم آز) در منطقه میزیستند.

 

مثلا شاپوردوم ( قرن IV) آوئستا را ترک کرده و تکمیل آن را به نخست وزیر خود یعنی Azərbüd İspend (پسر خود) حواله می‌کند(۲۰, ۷۸). در همین منطقه اسم Azər چند عصر قدیم تر از زمان زندگی آتروپات می باشد.

 

همچنین، یاقوت الحموی در اثر خود با عنوان « معجم‌البلدن» اسم آزربایجان را اینچنین شرح می‌دهد:

اسم آزربایجان، از دو بخش Azər و bijan تشکیل شده است. که بخش اول در بعضی مواقع به شکل azərbi نیز استفاده می شود (۶۶, ۱۲۴).

 

تاریخدان بیزانسی، Feofilakt Simoktta می‌نویسد که، در سال 590 ، وقتی خسرو از اتفاقهایی که به سر پدرش میافتد آگاه می‌شود، از ترس به Azərbayjan فرار می‌کند (IV,13، III). در اینجا اسم آزربایجان به شکل Azrabiğan (‘Adrabigan) آمده که به بصورت Hazrabiğan//Azrabiğan نیز خوانده می‌شود.

بنابرین:

آثار و منابع تاریخی از قدمت بیش از ۳ هزار ساله اسم Azər خبر می دهد.

این اسم که از چهار بخش تشکیل شده است Az-ər-Bi-qan، در طول تاریخ و از قدیم به امروز به صورتهای زیر بوده است:

Az>Azər>Azərbi> Azərbiqan> Azərbican// Azərbaycan